آتش سوزی چه بلایی سر جنگل های زاگرس می آورد؟

به گزارش راهبرد معاصر، آتش‌سوزی در محیط‌زیست تاثیرات زیادی بر پوشش گیاهی و فرسایش خاک دارد و باعث بروز مشکلات جدی زیست محیطی مثل کاهش تنوع و فراوانی گونه‌ها می‌شود. تاثیرات آتش‌سوزی باتوجه به شدت و مدت زمان آتش، نوع خاک، ترکیب پوشش گیاهی، آب و هوا و شرایط منطقه، متفاوت است.

نتایج یک پژوهش در جنگل‌های زاگرس نشان داد که آتش‌سوزی ترکیب و تنوع بانک بذر خاک جنگل را تغییر می‌دهد و با گذشت زمان در طولانی مدت این تغییرات بازیابی می‌شود.

مطالعات نشان داده که پس از وقوع آتش‌سوزی، بازسازی اکوسیستم جنگلی به بقای حیاتی ذخیره ‌شده در خاک یا بانک بذر خاک، وابسته است. بانک بذر ذخیره‌شده در خاک منبع ژنتیکی مهمی برای بازسازی و نگهداری جوامع گیاهی جنگل است.

گیاهان به طور معمول با نگهداری برخی از بذرهای خود به حالت سکون درون خاک، قسمتی از تجدید حیات خود را به تاخیر انداخته و بانک بذر خاک را تشکیل می‌دهند تا پس از بروز شرایط نامطلوب، زمینه حضور آن‌ها در رویشگاه فراهم باشد. آتش‌سوزی می‌تواند بر ویژگی‌های بانک بذر خاک نیز تاثیر بگذارد و ترکیب گونه‌ای، تراکم و سرعت جوانه‌زنی بذرها را نیز تغییر دهد.

جنگل‌های زاگرس از ذخیره‌گاه‌های با ارزش گونه‌های گیاهی و جانوری هستند که هر ساله آتش‌سوزی‌های زیادی به صورت عمدی و غیر عمدی در آن‌ها اتفاق می‌افتد و آسیب‌های زیادی به پوشش گیاهی جنگل‌ها وارد می‌کند. 

با توجه به اهمیت بررسی بانک بذر جنگل‌ها برای احیای پوشش گیاهی، پژوهشگران دانشگاه‌های گیلان و لرستان در مطالعه‌ای به مقایسه اثر آتش‌سوزی در بازه‌های زمانی مختلف بر ویژگی‌های بانک بذر خاک پرداختند.

منطقه مورد مطالعه، شهرستان کوهدشت در غرب استان لرستان است و سه منطقه از جنگل‌های این شهرستان که در سال‌های مختلف دچار حریق شده‌اند و یک منطقه که آتش‌سوزی در آن رخ نداده به عنوان منطقه شاهد مورد بررسی قرار گرفتند. گونه غالب گیاهی این منطقه بلوط ایرانی است و گونه‌های کیکم، زالزالک، بادام کوهی و آلبالو وحشی گونه‌های همراه آن هستند.

منطقه اول در تیرماه سال ۱۳۸۵ در سطح ۹۰ هکتار، منطقه دوم در مردادماه ۱۳۹۱ در سطح ۸۰ هکتار و منطقه سوم در سال ۱۳۹۵ با مساحت ۱۰۰ هکتار دچار آتش‌سوزی شده‌بودند.

از هر منطقه ۴۰ نمونه و در مجموع ۱۶۰ قطعه نمونه از مناطق مورد بررسی نمونه‌برداری انجام شد و پژوهشگران هر قطعه نمونه را از نظر حضور و نبود گونه‌ها و تراکم و فراوانی آن‌ها بررسی کردند.

نمونه‌های جمع‌آوری شده به آزمایشگاه منتقل شدند و به منظور سرمادهی نمونه‌ها به مدت دو ماه در سردخانه با دمای ۳ تا ۴ درجه سانتی‌گراد قرار گرفتند و پس از این مدت نمونه‌ها برای کشت آماده شدند. پژوهشگران پس از کشت نمونه‌های گیاهی، با استفاده از منابع آن‌ها را شناسایی کردند.

یافته‌های به‌دست‌آمده از این پژوهش نشان داد که بانک بذر خاک در برابر آتش‌سوزی واکنش نشان داده و میزان زمانی که از آتش‌سوزی گذشته، بر ترکیب بانک بذر خاک تاثیر داشته است. بانک بذر جنگل‌هایی که پنج سال و ۱۰ سال از آتش‌سوزی آن‌ها گذشته شباهت داشتند. همچنین گروه ۱۰ ساله و گروه شاهد از نظر تنوع شبیه هم بودند. این نشان می‌دهد که آتش‌سوزی بر بانک بذرها اثر داشته و این مناطق توانسته‌اند پس از گذشت زمان خود را بازیابی کنند.

گروه‌هایی که یک سال از آتش‌سوزی آن‌ها گذشته بود و گروه‌هایی که پنج سال گذشته بود از نظر تنوع ترکیب گونه بانک بذر مشابه بودند. این نشان می‌دهد که آتش‌سوزی ترکیب گونه‌ای را در کوتاه‌مدت تغییر می‌دهد. این تغییرات شامل جوانه‌زنی گونه‌های جدید و آسیب و حذف گونه‌های با بذر سطحی و گونه‌های غالب بانک بذر خاک است و در بلندمدت این تغییرات بازیابی می‌شوند.

بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، محققان این پژوهش می‌گویند: «تغییرات رویشگاه پس از آتش‌سوزی در کوتاه مدت به صورت مشخص در ترکیب خاک نمایان می‌شود و این تغییرات با گذشت زمان بازیابی می‌شوند».

به عقیده این پژوهشگران آتش‌سوزی اثرات نامطلوبی بر بانک بذر خاک جنگل به عنوان منبع پوشش گیاهی روزمینی آینده دارد و توصیه می‌کنند: «در آینده این بررسی‌ها در منطقه زاگرس در کنار بررسی پوشش گیاهی و عوامل خاک انجام گیرد تا پتانسیل احیای این مناطق تعیین شود».

نتایج این پژوهش با عنوان «تاثیرات آتش‌سوزی در دوره‌های مختلف زمانی بر ترکیب و تنوع بانک بذر خاک» در مجله «جنگل ایران»؛ نشریه علمی پژوهشی انجمن جنگل‌بانی ایران منتشر شده است.

همشهری