روابط هند و ایران؛ دو راهی سخت دهلی

به گزارش راهبرد معاصر؛ 19 شهریور، جایشانکار وزیر خارجه هند، به عنوان اولین سفر رسمی خود به یک کشور خارجی پس از وقوع همه گیری کرونا، و در میان نگرانی‌ها از  قرارداد این کشور با چین و آنچه تحلیلگران، "گرفتن" بندر چابهار از هند خواندند و اتحاد پیشنهادی ایران که شامل چین، ترکیه، روسیه و پاکستان خواهد بود، با همتای ایرانی خود جواد ظریف دیدار کرد. این دیدار در بحبوحه­ ی اعلام قرارداد 25 ساله­ی ایران و چین، همچنین اوج­ گیری فشارهای بین­ المللی علیه ایران و مذاکرات صلح افغانستان از اهمیت ویژه­ای برخوردار شد. در این یادداشت نگاهی خواهیم کرد به رویکرد هند در قبال ایران و آن­چه دهلی را در دو راهی تداوم روابط با ایران، یا همسویی با آمریکا قرار داده است. 

 اگرچه توافق ایران و چین یکی از دلایلی بود که وزیر امور خارجه هند، که روز سه شنبه برای دیدار با وزرای خارجه سازمان همکاری شانگهای به مسکو سفر می­ کرد در تهران توقف کند تا با همتای خود جواد ظریف دیدار کند، اما مسایل مهم دیگری هم برای دو کشور مطرح است. این جلسه مدتی پیش برنامه ریزی شده بود، زمانی که جایشانکار حضور خود را در نشست سازمان همکاری شانگهای تأیید کرد. وزیر دفاع راجنات سینگ، که هفته گذشته نیز به مسکو رفته بود، هنگام بازگشت در ایران توقف کرده بود. جایشانکار پس از این دیدار در توییتی نوشت که وی و ظریف در مورد همکاری­ های دوجانبه و تحولات منطقه ای گفتگو کرده اند. ظریف هم در این مورد توئیت کرد و گفت: "تعامل فعال با منطقه اولویت اصلی ماست".

چین و ایران در آستانه امضای توافق نامه اقتصادی و استراتژیک به ارزش ۴۰۰ میلیارد دلار هستند، اما هند می­ خواهد اطمینان حاصل کند که پروژه چابهار در غرب آسیا، شاهد هیچ گونه دخالت چینی­ ها نخواهد شد قرار است توافقنامه چین و ایران که کریدور اقتصادی چین و پاکستان را تحت الشعاع قرار می‌دهد، شامل یک پروژه بزرگ توسعه بندری در تنگه هرمز باشد. در واقع هند نگران است که توافق در زمانی امضا شود که به دلیل تحریم های شدید آمریكا علیه ایران ، این کشور نتوانسته باشد پروژه بندر چابهار را به اتمام برساند. منابع دیپلماتیک بیان کردند، به محض ورود چینی­ ها به ایران ، آن­ها می­توانند پروژه "چابهار" را "بدست آورند".

در حالی هند فاز اول این پروژه را به پایان رسانده است، که مستلزم نوسازی بندر چابهار و بهره برداری از آن بود.  با این حال، مرحله دوم که شامل ایجاد یک اتصال ریلی بین چابهار با زاهدان در سیستان و بلوچستان و پس از آن اتصال به سرخس در مرز با ترکمنستان است، ناتمام مانده است. این ترانزیت استراتژیک، بخشی از کریدور حمل و نقل بین المللی شمال به جنوب ایران است که به طور قابل توجهی مسیرهای تجاری سنتی بین بازارهای هند و کشورهای اروپایی و کشورهای مشترک المنافع را کاهش می­دهد. این پیوند قطعا منجر به تقویت اقتصاد ایران خواهد شد.

گفتنی است پروژه راه آهن چابهار - زاهدان - سرخس - مشهد یکی از طرح های مهم ملی درحال اجرا در سیستان و بلوچستان است، که تکمیل و راه اندازی آن تحول چشمگیری در ارتباطات تجاری کشورهای مختلف و توسعه و پیشرفت استان‌های جنوب شرق کشور ایجاد می­کند. این پروژه مهم به طول 1۶۴۰ کیلومتر نقش مهمی در جا به جایی کالا از چابهار، تنها بندر اقیانوسی کشور به سایر نقاط ایران و کشورهای آسیای مرکزی خواهد داشت. این خط راه آهن، از سال ۱۳۸۹ آغاز شده ولی به دلیل تخصیص نیافتن به موقع فاینانس از پیشرفت قابل قبولی برخوردار نیست، اما اکنون به دلیل ناتوانی هند در تکمیل پروژه، ایران تصمیم گرفته که این کار را به تنهایی انجام دهند، در عین حال در را برای پیوستن هند باز گذاشتند.

نایانیما باسو، تحلیلگر هندی معتقد است، با ورود چینی­ها به ایران، دهلی "نگران" است که مبادا پکن سرمایه خود را پای پروژه بریزد و پروژه را تصاحب کند. گفتنی است طبق مفاد بخشی از توافق چین و ایران که رسانه­ای شده، پکن برای 25 سال آینده به نفت خام و گاز ایران دسترسی خواهد داشت. پیش بینی می­شود که در جلسه بعدی کمیسیون مشترک هند و ایران که انتظار می رود در ماه نوامبر-دسامبر برگزار شود، همه­ی این موضوعات مورد بررسی قرار گیرند.

چالش دیگر هند در روابط با ایران؛ تحریم­ های ایالات متحده علیه این کشور است. در حالی که واشنگتن از همه شرکت ها – از جمله شرکت های هندی – خواسته است تا به تحریم ­هایی که این کشور بر تهران تحمیل کرده است متعهد باشند و مناسبات اقتصادی خود را با ایران پایان دهند، دهلی تلاش می­کند تا حداقل روابط خود را با تهران حفظ نماید. بخشی از این تلاش­ها به واسطه­ ی موقعیت مهم استراتژیک ایران در منطقه، همسایگی با پاکستان و افغانستان، همچنین احتمال نزدیکی ایران به پکن و در نهایت تلاش برای حفظ بندر چابهار در دست خود است. درباره اهمیت نقش آمریکا در روابط ایران و هند هم، دیوید نیکولس نویسنده آمریکایی معتقد است که نتایج انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده ارتباط مستقیمی با از سرگیری خرید نفد ایران توسط هند دارد، خریدی که در ماه مه ۲۰۱۹ تحت فشار دولت دونالد ترامپ متوقف شد.

کانشیکا راج سینگ استاد دانشگاه بمبئی معتقد است، هندوستان قصد دارد از ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی برتر آن، به مثابه کانالی برای تجارت با دیگر کشورها استفاده ­کند. دهلی امیدوار است این رویکرد دستاوردهای عظیمی به همراه داشته باشد و از این طریق به منابع انرژی آسیای مرکزی رخنه کند. سرمایه گذاری بزرگ چین در این منطقه موجب نگرانی هندوستان شده است. گفتنی است چین حدود 46 میلیارد دلار در پاکستان سرمایه گذاری کرده است که بخش زیادی از آن در بندر گوادر، در نزدیکی چابهار صورت گرفته است. احتمالا به همین دلیل است که هندوستان ۵۰۰ میلیون دلار در بندر چابهار با اهداف ارتباطی سرمایه گذاری کرده است. ایران از اهمیت استراتژیک برای هندوستان در زمینه مبارزه با تروریسم به ویژه در افغانستان و پاکستان برخوردار است.

در همین راستا، صالح حمید نویسنده العربیه می­نویسد: "افزایش تنش­ها با کشورهای همسایه، به ویژه پاکستان و چین، همچنین نزدیکی اروپا به تهران باعث شده است تا هندوستان از گرفتن موضعی قاطعانه در خصوص تهران – به رغم فشارهای موجود از جانب آمریکا – خودداری کند، بویژه به این دلیل که بازارهای باز ایران و سرمایه گذاری بلند مدت در منابع گاز و نفت این کشور، موجب وسوسه هندوستان می­شود تا مبادا دهلی فرصت­هایی را از دست بدهد و دشمن اصلی آن، چین از آن سود برد".

 در ادامه، چندی پیش چند منبع رسانه ­ای از طرح ایران برای شکل ­دهی به اتحادی راهبردی میان این کشور و چین، ترکیه، روسیه و پاکستان خبر دادند. به گفته وب سایت پرینت، این اتحاد به سرعت در حال شکل گیری است و ممکن است این کشورها به زودی اعلامیه در این مورد منتشر نمایند. این وب سایت از این اتحاد به عنوان "مهمترین نگرانی" دنیای غرب و همچنین تلاشی برای ایجاد شبکه­ ای از دستگاه ­های اقتصادی، دفاعی و امنیتی یاد می­کند، که می­ تواند یکی از اصلی­ ترین چالش­ های سیاست خارجی هند را طی دهه­ های آتی تشکیل دهد و نقش ایران در سیاست خارجی دهلی را پررنگ تر از گذشته نماید.