واکاوی چرایی عقب‌نشینی تدریجی عربستان در برابر سوریه
تجهیز و تامین تروریست‌ها سیاست ثابت هشت سال گذشته عربستان در مورد سوریه بوده اما اخیرا رویکرد و نوع نگاه عربستان به سوریه تغییر پیدا کرده و ریاض سرکنسول و دو کارمند را به سفارت خود در دمشق اعزام کرده است.
به گزارش راهبرد معاصر؛ زمانی که تحولات سوریه در سال 2011 شروع شد عربستان از جمله کشورهایی بود که از دمشق در برابر مخالفان در ابتدا حمایت می کرد. علت این مسئله نیز به ماهیت و نوع نظام سیاسی عربستان برمی گردد. نظام پادشاهی مطلقه حاکم بر این کشور از هرگونه موج انقلابی در منطقه و به ویژه در کشورهای عربی هراس دارد و به همین دلیل تفاوت چندانی بین کشور دوست و دشمن برای عربستان در این مورد نیست. حمایت از کودتای نظامی در مصر، پناه دادن به رئیس جمهور فراری تونس و یمن، لشگر کشی به بحرین برای سرکوب انقلاب و حمله نظامی به یمن تنها چند نمونه از هراس عربستان از موج انقلاب در منطقه است. اما عربستان در سال 2011 خیلی سریع از مرحله حمایت از سوریه به مرحله تقابل با این کشور تغییر جهت داد. علت این مسئله نیز این بود که ریاض بحران سوریه را فرصتی برای ضربه زدن به محور مقاومت و رقیب همیشگی خود یعنی ایران می دانست و از سوی دیگر علمای وهابی با تحریک جوانان زمینه ساز شروع جنگ داخلی در سوریه شدند. بنابراین عربستان با قدرت تمام در کنار مخالفان در سوریه ایستاد و حتی 2 هزار تروریست سعودی وارد سوریه شدند. علاوه بر این تجهیز و تامین تروریست‌ها نیز سیاست ثابت 8 سال گذشته عربستان در مورد سوریه بوده است.
اما پس از 8 سال، روند تغییر موضوع عربستان در مورد سوریه شروع شده است. در این راستا عربستان سرکنسول و دو کارمند را به سفارت خود در دمشق فرستاده است. اطلاعات نشان می‌دهند که هنوز سفارتخانه عربستان به روی مراجعه‌کنندگان باز نشده است اما فرستادن سرکنسول و کارمندان نشان دهنده یک تغییر است و احتمالا تحولی در موضوع اجازه دادن به سوری‌ها برای به جا آوردن مناسک حج امسال باشد. از سه ماه پیش اداره حج در وزارت کشور سوریه نامه‌ای را برای عربستان فرستاده و از ریاض درخواست کرده موعدی را برای نشست با مسئولان این اداره مشخص کند تا دو طرف موضوع دادن مجوز ورود به سوری‌ها برای به جا آوردن مناسک حج را بررسی کنند. در واقع این نخستین قدم برای عقب نشینی های بعدی عربستان به شمار می رود و باید در آینده منتظر باز شدن سفارت عربستان در سوریه بود. «عادل الجبیر» وزیر مشاور در امور خارجه عربستان نیز بازگشایی سفارت این کشور در سوریه را مشروط به پیشرفت روند سیاسی عنوان کرده است. این مسئله خود تاییدی بر این مدعاست که عربستان به دنبال بازنگری در موضع خود در مورد سوریه است. اما دلیل این تغییر جهت چیست؟
1. عقب‌نشینی عربستان تابعی از موج عادی‌سازی روابط با سوریه
موج عادی سازی روابط با سوریه در بین کشورهای عربی از آذرماه 97 شروع شده است. بحرین و امارات سفارت های خود را در سوریه بازگشایی کرده اند و کشورهای دیگر عربی در مسیر تکرار این مسئله هستند. اردن نیز روابط خود را با سوریه بهبود بخشیده است و اخیرا دولت اردن پس از هفت سال با انتشار بیانیه‌ای از صدور مجوز عبور هواپیماهای این کشور از حریم آسمان سوریه خبر داد. حکومت اردن سال ۲۰۱۲ و همزمان با آغاز جنگ داخلی در سوریه تمام پرواز‌های خود به این کشور را لغو کرد و یک سال بعد نیز سفیر خود را از دمشق فرا خواند. روابط دمشق-امان سال ۲۰۱۴ و پس از اخراج سفیر سوریه از اردن به طور کامل قطع شد. اکتبر ۲۰۱۸ اردن یک گذرگاه مرزی مهم با سوریه را بازگشایی کرد که به مدت ۳ سال به علت جنگ داخلی سوریه بسته شده بود. همزمان یک هیئت پارلمانی اردن به دمشق سفر کردند و برای گفتگو درباره راه‌های بهبود روابط بین دو کشور با بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه دیدار و گفتگو کردند.
علاوه بر این سفر عمر البشیر رئیس جمهور سودان به سوریه عنوان اولین سفر یک حاکم عربی پس از 8 سال نشان دهنده این بود که نوعی تمایل در عربستان نیز برای عادی سازی روابط با سوریه وجود دارد. بیست و نهمین کنفرانس اتحادیه پارلمان های عربی که در اردن برگزار شد و هیئت پارلمانی سوریه پس از 8 سال در این نشست شرکت کردند نیز به عنوان گام بلند و مهمی در پایان انزوای سیاسی سوریه به مشار می رود. بنابراین در این شرایط عربستان با وجود تلاش های زیاد در جهت ممانعت از تجدید روابط کشورهای عربی با سوریه نتوانست موفق شود و اکنون رفتار عربستان به نوعی تابعی از رفتار جامعه عربی تعبیر می شود. در واقع عربستان به این نتیجه رسیده است که نمی تواند همچنان با تاکید بر موضع 8 سال گذشته خود در مورد سوریه در راستای تحقق اهداف منطقه ای خود رفتار کند. به همین دلیل اولین گام در مسیر تجدید روابط با دمشق و ریاض با بازگشایی کنسولگری عربستان در سوریه برداشته شد.
2. پایان فاز نظامی در سوریه
یکی از مهم ترین دلایل عقب نشینی عربستان از طرح های خود علیه سوریه شکست در مرحله نظامی است. در واقع با اعلام پایان داعش در سوریه عملا پروژه نظامی علیه دمشق شکست خورده است و اکنون تنها ادلب به عنوان مهم ترین منطقه اشغال شده در دست گروه های تروریستی باقی مانده است و شروع عملیات آزاد سازی این شهر نیز به زودی خواهد بود. عربستان در این راستا تلاش دارد تا طرح های خود علیه سوریه را به روز رسانی کرده و از راه های دیگری به دنبال ضربه زدن به محور مقاومتی باشد که سوریه به عنوان کمر آن معروف است. بنابراین دلیل مهم عقب نشینی عربستان در برابر سوریه شکست طرح های 8 ساله این کشور علیه دمشق است.
3. شروع دوران بازسازی در سوریه و پروژه جدید عربستان
عربستان پس از شکست در طرح های مختلف منطقه ای خود اکنون به دنبال آن است تا به نوعی از راه های دیگر به مسائل مهم منطقه ورود پیدا کند و از این طریق بتواند با دشمنان و رقبای خود مقابله کند. بازسازی سوریه یکی از مهم ترین فرصت ها برای اجرای نقشه های دیگر عربستان است. از یک طرف نیاز شدید سوریه به سرمایه گذاری خارجی برای بازسازی می تواند به عنوان فرصتی برای اقتصاد عربستان باشد که با کسری بودجه بالای 70 میلیارد دلاری مواجه است و از سوی دیگر همیشه راه های اقتصادی فرصت مناسبی برای نفوذ سیاسی به شمار می رود. عربستان این نقشه را از سال 96 اجرا کرده است. در همین ارتباط پس از اعلام آزادسازی کامل شهر رقه، «برت مک‌گورک» نماینده آمریکا در ائتلاف به اصطلاح ضدداعش، به همراه «ثامر السبهان» وزیر مشاور در امور خاورمیانه عربستان وارد شهر رقه شدند. حضور ثامرالسبهان، وزیر جنجالی سعودی در شهرک عین‌العرب سوریه در حومه الرقه، اولین ظهور علنی یک مقام سعودی در منطقه تحت سیطره گروه‌های مسلح کُردی در سوریه قلمداد می شد. در شرایط کنونی نیز عربستان سعی دارد با توجه به نیاز بیش از 300 میلیارد دلاری سوریه به سرمایه گذاری در این کشور سرمایه گذاری کند. البته هدف عربستان در درجه اول سرمایه گذاری اقتصادی نبوده بلکه این می تواند تبدیل به ابزار و شیوه جدیدی برای فشار بر دمشق در جهت برخی اهداف سعودی باشد. عربستان پیش از این نیز برای نفوذ در عراق، وعده هزینه مبلغی بالغ بر ۱۰۰ میلیارد دلار برای سرمایه گذاری در این کشور و بازسازی شهرهای سنی نشین آن مانند فلوجه، رمادی، تکریت را داده بود. در واقع به نظر می رسد با انتخاب ابراهیم العساف به عنوان وزیر خارجه عربستان که متخصص در امور اقتصادی است رویکرد اقتصادی بر رویکرد سیاسی در رفتار منطقه ای عربستان غالب شود و به همین دلیل توطئه های جدید عربستان علیه محور مقاومت را باید بیشتر در زمینه اقتصادی جستجو کرد. سفر اخیر بن سلمان ولیعهد سعودی به هند، پاکستان و چین به عنوان شرکای اقتصادی ایران و وعده سرمایه گذاری کلان عربستان در این کشور ها را نیز باید گامی در جهت توطئه اقتصادی علیه محور مقاومت دانست.
4. فعال کردن دیپلماسی در فرایند سیاسی
سوریه اکنون در مرحله پسا داعش است و فرایند سیاسی این کشور برای عبور از بحران شروع شده است. در این فرایند کشورهای ایران، ترکیه و روسیه بیشترین نقش را دارند، چرا که در مبارزه با داعش همکاری داشته اند. در فرایند سیاسی سوریه مذاکرات «آستانه» قزاقستان از بهمن ماه سال 1395 و با ابتکار جمهوری اسلامی ایران و روسیه و همراهی ترکیه برای گذار سوریه از بحران آغاز شد و تا کنون 11 دور از آن نیز برگزار شده است. عربستان از جمله کشورهایی است که در این مذاکرات مشارکت داده نشده و همین مسئله برای عربستان یک شکست است. به همین دلیل عربستان سعی دارد با بازگشایی سفارت خود در سوریه به نوعی دیپلماسی خود را برای تاثیرگذاری در روند سیاسی سوریه فعال کند. چرا که به خوبی می داند نقش و وزن بازیگران در سوریه جدید، حاصل نوع تاثیرگذاری در روند سیاسی بحران سوریه است.
5. تنگناهای سیاسی عربستان و تلاش برای رهایی از انزوای پسا خاشقچی
یکی از مهم ترین نیازهای کنونی عربستان در عرصه بین المللی گذار از انزوای حاصل از قتل جمال خاشقچی است. عربستان با قتل خاشقچی جامعه بین الملل را در برابر خود قرار داد. محمد بن سلمان ولیعهد سعودی به عنوان عامل اصلی این قتل مطرح شده است. این مسئله برای عربستان تبعات زیادی به دنبال داشته است و برخی از کشورهای اروپایی مانند آلمان صدور سلاح به عربستان را تحریم کرده‌اند و در کنگره آمریکا پایان فروش سلاح به عربستان در دست بررسی است. علاوه بر این بسیاری از سرمایه گذاران خارجی از عربستان خارج شده اند و اکنون بن سلمان سعی دارد تا به نوعی از این انزوا رهایی یابد. سفر به کشورهای آفریقایی، نشست در اجلاس جی 20 در آرژانتین، تور آسیاسی و سفر به پاکستان، هند و چین و در نهایت انتخاب ریما بنت بندر به عنوان سفیر عربستان در آمریکا (به عنوان اولین سفیر زن در تاریخ عربستان) به عنوان مهم ترین اقدامات عربستان با هدف رهایی از انزوای پسا خاشقچی و ترمیم چهره این کشور است. در شرایط کنونی عربستان سعی دارد تا مواضع بین المللی خود را برای گذار از این مرحله به نوعی تعدیل کند و به همین دلیل عربستان بر خلاف تمامی مواضع قبلی خود در مورد تحریم هرگونه رابطه با سوریه اکنون کنسولگری خود را در سوریه باز کرده و نشانه هایی از تمایل ریاض برای بازگشایی سفارت در ماه های آینده دیده می شود. در واقع این تلاش بن سلمان برای عبور از تنگنای بین المللی کنونی تعبیر می شود. چرا که یکی از مهم ترین تاکتیک های آل سعود برای رهایی از مشکلات، تمرکز بر موضوعات جنجالی است.
نتیجه‌گیری
کشورهای عربی و به ویژه عربستان برای پیروزی در میدان صلح و مقابله با ایران در سوریه، راهبردی جدیدی طرح ریزی کرده اند. آغاز احیای روابط کشورهای عربی هم پیمان عربستان با دولت سوریه و اعلام آمادگی آن ها برای مشارکت در بازسازی سوریه را باید در همین راستا در نظر گرفت. یورونیوز در این رابطه نوشته است، عربستان در حال ایجاد جبهه جدیدی برای مقابله با ایران در سوریه از طریق ورود به مسأله بازسازی سوریه و احیای روابط دیپلماتیک با دمشق است. در این رابطه، دونالد ترامپ اعلام کرد، عربستان سعودی در حال حاضر موافقت کرده است تا پول لازم برای بازسازی سوریه را پرداخت کند. نکته مهمی که در این مورد وجود دارد لزوم هوشیاری دولت سوریه است. در واقع هرچند نیاز شدید سوریه به سرمایه گذاری برای بازسازی باعث خواهد شد تا دمشق از همه کشورها در این مورد کمک بخواهد اما نباید از توطئه های جدید جبهه غربی- عربی و عبری در مورد خود غافل باشد. در واقع از این جبهه که در 8 سال گذشته تمام توان خود را برای تجزیه و ساقط کردن نظام سوریه به کار گرفته اند و حتی اخیرا توطئه ایجاد منطقه امن را در دست بررسی دارند نباید انتظار کمک صادقانه داشت. عربستان همانطور که از طریق خرید زمین های جنوب عراق و کمک به عشایر این کشور به دنبال نفوذ و تاثیرگذاری منفی در این کشور بوده در سوریه نیز دقیقا به دنبال اهداف مشابهی خواهد بود. در واقع دمشق باید در امر بازسازی بین کشورهای دوست و دشمن تفاوت قائل شده و محوریت در امر بازسازی را به متحدین خود دهد. چرا که در غیر این صورت سوریه به عرصه ای برای اجرای توطئه های جدید علیه دمشق در قالب و پوشش بازسازی و سرمایه گذاری خواهد بود.