تاثیر رویکرد بایدن در قبال عربستان بر روابط ریاض با مسکو

به گزارش راهبرد معاصر؛ پس از شکست دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری نوامبر 2020م ؛ یکی از مهم ترین بازیگر ناراضی جهان پساترامپ، عربستان سعودی می باشد. واکنش دونالد ترامپ به قتل وحشیانه « جمال خاشقچی» روزنامه نگار سعودی در کنسولگری عربستان در ترکیه تا حمایت شدید و گسترده دولت وی از کارزار نظامی به رهبری عربستان سعودی در یمن می تواند باعث شود تا وی را یک از نزدیک ترین دوست و متحد آمریکایی عربستان سعودی نامید. یکی از مهم‌ترین دلایلی که عربستان سعودی و کشورهای متحد آن وارد فاز محاصرۀ قطر شدند، حمایت‌های ترامپ بود و چون ریاض حمایت‌های ترامپ را پشت سر خود احساس می‌کرد، خیلی نگرانی از اقدامات خود نداشت.

شکست ترامپ و روی کار آمدن مجدد دمکرات‌ها در آمریکا به صورت شوکی غیرمنتظره، هیئت حاکمه عربستان و دیگر متحدان عرب این کشور را در موقعیت متزلزلی قرار داده است؛ شوک غیر منتظره‌ای که تنها موقعیت آن‌ها را در منطقه غرب آسیا در معرض تغییرات جدی قرار نمی‌دهد بلکه در داخل عربستان نیز ممکن است زمینه‌ساز ترغیب مخالفان به تحرکات بیشتر و فعالیت‌های ضدحکومتی آن‌ها شود.علاوه بر این با روی کار آمدن جو بایدن، همگرایی و همسویی‌های ائتلاف مثلث عربی – عبری و غربی که در پیشبرد سیاست‌های مشترک واشنگتن، تل‌آویو و ریاض نقش فوق‌العاده و بی‌سابقه‌ای را در معادلات سیاسی منطقه بر عهده گرفت مانند چهار سال گذشته امکان تداوم و استمرار نخواهد داشت. 

معمای ریاض در دولت بایدن

«جو بایدن» رئیس‌جمهوری آمریکا در اقدامی که نشانگر تنزل روابط با «محمد بن سلمان» ولیعهد عربستان سعودی و حاکم بالقوه این کشور است، قصد دارد روابط واشنگتن- ریاض را  بازنگری کند. ترامپ عربستان سعودی را به عنوان محور اصلی راهبرد خود در خاورمیانه قرار داد و نخستین سفر خارجی خود را به عنوان رئیس جمهوری به ریاض انجام داد، اما اکنون تمامی این روابط کم شده اند. بایدن در نخستین روزهای آغاز به کار فروش سلاح به عربستان سعودی را متوقف کرد و از تلاش های جدید برای پایان جنگ یمن به رهبری ریاض خبر داد. در این راستا وی ضمن حمایت از فرایند سیاسی برای حل بحران یمن، درصدد است تا گروه حوثی ها را از فهرست تروریسم خارجی ایالات متحده خارج کند.  بایدن همچنین از عربستان سعودی خواسته است تا سابقه حقوق بشری خود را بهبود بخشد.

به گفته «آرون دیوید میلر» یکی از اعضای ارشد بنیاد کارنگی و یک مقام پیشین وزارت امور خارجه آمریکا در خاورمیانه مناسبات اخیر واشنگتن – ریاض را نشان دهنده بازگشت روابط دو کشور به کانال منظم و همیشگی دانست. نگاه بایدن به منطقه این است که باید نوعی ثبات و موازنۀ نسبی در منطقه وجود داشته باشد تا از این طریق چالش‌ها و درگیری‌ها در منطقه برای آمریکا کاهش پیدا کند و این کشور بتواند هزینه‌ها و مسئولیت‌های خود را در منطقه تعدیل و به اولویت‌های جهانی‌اش بپردازد. اما تداوم رویکرد قبلی واشنگتن در قبال ریاض این مسیری که بایدن در نظر دارد قابل پیمودن نیست؛ لذا بایدن بر این باور است که علاوه بر آنکه باید به ایران فشار وارد آورده و آن را وارد فاز تعاملاتی کند، عربستان نیز باید رفتارهایش را تغییر دهد.

با تغییر راهبرد و کنش سازی دولت بایدن در قبال عربستان سعودی؛ این مسئله مطرح خواهد بود که احتمالا ریاض برای جبران تهدیدات و خطرات دوران بایدن به سمت تقویت روابط گسترده تر با قدرت های جایگزین به خصوص مسکو حرکت کند. بنابراین پس از کاهش اعتماد نسبت به تضمین امنیتی ایالات متحده، ریاض درصدد است مشارکت جهانی خود را با گسترش روابط با روسیه و چین بهبود ببخشد. اما مطمئنا بهبود و گسترش روابط ریاض – مسکو به قبل از ریاست جمهوری جو بایدن بازمی گردد. اگر چه بحران سوریه باعث ایجاد اصطکاک و تنش بین دو کشور شد اما هنگامی که پادشاهی سعودی با این واقعیت کنار آمد که دولت بشار اسد در جنگ داخلی پیروز شده؛ ریاض نگاه دیگری به مسکو داشت. اگر چه عربستان سعودی از مداخله روسیه در دفاع از دولت بشار تحت حمایت ایران استقبال نکرد؛ اما از اقدام قاطع مسکو استقبال نموند که به طور قابل ملاحظه ای با راهبرد سازش کارانه ترسیم « خط قرمز» دولت اوباما در سوریه در تضاد بود. بنابراین مهم ترین درسی که رژیم های عربی از جمله عربستان سعودی از این مسئله آموخت این بود که روسیه برخلاف ایالات متحده ، در کنار متحدین و شرکای خود در منطقه ایستاده است.

مناسبات مسکو و ریاض

تاریخ گسترش روابط روسیه با عربستان سعودی به بعد ازسال 2000 میلادی برمی گردد، تا پیش از این تاریخ در فاصله زمانی تشکیل این کشور(1932) تا فروپاشی اتحاد جماهیرشوروی سابق روابط جدی بین دوکشور وجود نداشت وحتی رابطه سیاسی مسکو و ریاض قطع بود. دردهه 90 میلادی با وجود روابط رسمی سیاسی بین روسیه وعربستان، فضای روابط متاثر ازچالشهای داخلی روسیه (مشکلات اقتصادی، درگیری با جدایی طلبان چچنی که مورد پشتیبانی قطروعربستان بودند) ووضعیت جهانی مثل جنگ اول خلیج فارس و جنگ بالکان قرارداشت و بطورکلی مثبت نبود. همکاری دوکشوردرچهارچوب اوپک پلاس( کشورهای تولیدکننده نفت اوپک وغیراوپک) باهدف تنظیم بازارنفت که درسال 2016 شروع وموجب تثبیت قیمت نفت درآن زمان شدازجمله محورهای همکاری عربستان و روسیه درچند سال اخیراست.

سفر تاریخی ملک سلمان به مسکو در اکتبر سال 2017  نقطه عطفی در روابط دوجانبه بود. در حالی که روس ها میزبان ملک سلمان بودند، دو کشور در قالب صندوق سرمایه گذاری مستقیم روسیه (RDIF) و صندوق سرمایه گذاری عمومی سعودی ها (PIF) 15 قرارداد امضا و بر سرمایه گذاری بیش از یک میلیارد در حوزه های انرژی، دفاعی، پتروشیمی، فناوری و زیرساخت های حمل و نقل توافق کردند. در سفر پادشاه ، سعودی ها توافق نامه ای برای خرید سیستم دفاع موشکی اس 400 روسیه امضا کردند؛ که این امر نشانه نگران کننده برای واشنگتن بود که به شدت مخالف خرید این سامانه توسط متحدان منطقه ای از جمله عربستان و ترکیه می باشد.

یک سال بعد، پرونده قتل وحشیانه جمال خاشقچی ستون نویس روزنامه واشنگتن پست، به رهبری روسیه این فرصت را داد تا زمینه دوری محمد بن سلمان از غرب و نزدیکی به مسکو را فراهم سازد. در حالی که عصبانیت از تکه تکه شدن وی در کنسولگری عربستان به شدت به تصویر و اعتبار محمد بن سلمان در غرب آسیب رساند، اما دولت پوتین به ریاض این پالس را ارسال کرد که این پرونده باعث نمی شود مسیر صعودی در روابط روسیه و سعودی قطع شود. اجلاس گروه جی 20 در آرژانتین که کمتر از دو ماه پس از قتل وحشیانه جمال خاشقچی برگزار شد، این پویایی را برجسته تر کرد. در حالی که مقامات غربی مایل به نمایش صمیمیت با ولیعهد سعودی نبودند اما پوتین در هنگام حضور دوربین ها و روزنامه نگاران با محمد بن سلمان خوش و بش دوستانه ای داشت. این مسئله پیام واضحی داشت که روسیه بدون اجازه دادن به مسائل حقوق بشر برای متشنج کردن روابط دوجانبه مایل است به سرمایه گذاری و تداوم روابط قدرتمند تر با عربستان سعودی ادامه دهد.

در 16 سپتامبر دو روز پس از حملات به زیرساخت های نفتی عربستان، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه در نشست سه جانبه با روسای جمهوری ترکیه و ایران آمادگی مسکو را برای کمک به عربستان در صورت خرید سلاح های روسی که قادر به دفاع از هرگونه تجهیزات سعودی هستند، اعلام کرد. این واکنش روسیه به حمله اخیر پهپادها به تأسیسات نفتی آرامکو، حلقه روابط نظامی آمریکا و عربستان سعودی را با قراردادهای تسلیحاتی چند میلیارد دلاری هدف قرار داد. افزایش تنش ها اشتیاق پوتین را برای سرمایه گذاری در منطقه برمی انگیزد تا فرصت را برای بهره برداری از روابط ایالات متحده با کشوری با نفوذ در دنیای عرب- عربستان- که از لحاظ تاریخی روابط ویژه ای با واشنگتن داشته، به دست آورد. پوتین می خواهد روسیه را با ایالات متحده به عنوان شریک اصلی سعودی ها جابه جا کند. مسکو با اعلام مفهوم امنیت جمعی در امنیت خلیج فارس می تواند با قراردادهای نظامی و توافقات بر سر قیمت نفت ابتکار عمل بیشتری نیز داشته باشد. پوتین با پیشنهاد به ریاض برای تصمیم گیری عاقلانه و خرید سلاح از مسکو برای داشتن امنیت بیشتر به کشورهای منطقه این پیام را دارد که برای مقابله با چالش های امنیتی تنها نیستند. خرید اس-300 روسی توسط ایران و خرید جدیدترین مجتمع دفاع موشکی اس-400 آنکارا از روسیه، مثال هایی بوده که پوتین برای ترغیب ریاض برای خرید سلاح دفاع موشکی روسی استفاده کرده است.

امروز، با گذشت یک ماه از آغاز فعالیت دولت جدید ایالات متحده، همکاری واشنگتن و ریاض نسبت به گذشته کاهش یافته است. در آخرین مورد دولت آمریکا گزارش اطلاعاتی درمورد قتل جمال خاشقچی روزنامه نگار عربستانی در کنسولگری سعودی در ترکیه را منتشر کرد. گزارشی که دولت آمریکا درباره قتل جمال خاشقچی، منتقد سعودی منتشر کرده نشان می‌دهد این ترور با دستور «محمد بن سلمان»، ولیعهد عربستان سعودی انجام شده است. در این گزارش آمده است که ولیعهد سعودی خاشچقی را تهدیدی برای حکومت می دانست. 21 فرد که نهادهای اطلاعاتی آمریکا مطمئن هستند آنها در قتل خاشقچی به نیابت از ولیعهد سعودی دست داشته اند مشخص شده اند. در بخشی دیگری از این گزارش آمده است: «ما بر این اساس به این ارزیابی رسیده‌ایم که ولیعهد سعودی از سال ۲۰۱۷ کنترل تصمیم‌گیری‌ها در پادشاهی عربستان سعودی را به دست گرفته است. با توجه به کنترل ولیعهد سعودی بر سرویس های اطلاعاتی و امنیتی این کشور انجام عملیات قتل خاشقچی بدون اجازه وی بعید است.»

بلومبرگ در گزارشی نوشت: دولت بایدن در حال شناسایی 76 شهروند سعودی است که آن ها را بر اساس آنچه « سیاست خاشقچی» می خواند تحت تحریم قرار دهد زیرا به نظر می رسد در قتل جمال خاشقچی نقش داشته اند. طبق نسخه ای که به دست بلومبرگ رسیده است، این سیاست جدید «شامل اعمال محدودیت های ویزا برای افرادی است که به نمایندگی از یک دولت خارجی، به طور مستقیم درگیر فعالیت های جدی خارج از سرزمینی علیه مخالفان و دگراندیشان هستند»، خواهد بود.

اما در مقابل مسکو به محمد بن سلمان نشان داده که در مورد مسئله حقوق بشر، روسیه به عربستان سعودی یا هر کشور عربی دیگر هیچ فشاری وارد نخواهد کرد. این پویایی به کرملین فرصت می دهد تا روابط روسیه را با عربستان سعودی تقویت کند و این متغیری است که دولت بایدن نمی توانند آن ها را نادیده بگیرد. در حالی که مسکو به ایجاد یک جهان چند قطبی بیشتر ادامه می دهد ، روسیه احتمالاً سخت تلاش خواهد کرد تا روابط خود را با عربستان سعودی به هزینه همکاری واشنگتن و ریاض تقویت کند.

محدودیت های همکاری مسکو – ریاض

با نگاه به آینده؛ سیاست خارجی مسکو می تواند برای محمد بن سلمان و سایر مقامات سعودی جذاب باشد زیرا روسیه فاقد نهادهای دموکراتیک و جامعه مدنی است که در ایالات متحده و کشورهای اروپایی وجود دارد. با این وجود  انتظار اینکه روس ها به سرعت جایگزین ایالات متحده به عنوان مهمترین شریک عربستان سعودی در صحنه بین الملل شوند ، غیرواقعی است. همانطور که « آرمان محمودیان» ، کارشناس روسیه در اندیشکده شورای آتلاتیک تاکید کرد: «عربستان سعودی، روسیه را بیش از یک قدرت جایگزین برای ایالات متحده به عنوان اهرم فشار و نفوذ بر ایالات متحده می بیند» «جورجیو کافیرو» کارشناس ارشد انستیتو میدل ایست معتقد است که دو عامل مانع از آن خواهد شد که روسیه به جای ایالات متحده آمریکا به عنوان شریک برتر بین المللی عربستان سعودی تبدیل شود: 1. قدرت پایین تر مسکو در مقایسه با ایالات متحده در شبه جزیره عرب ؛ 2. روابط دوستانه مسکو با ایران و بی اعتمادی مقامات ریاض به روسیه.

بنابراین تا زمانی که این عوامل تغییر نکنند ، عربستان سعودی به مراتب بیشتر از نفوذ روسها تحت تأثیر ایالات متحده باقی خواهد ماند. اکنون که محمد بن سلمان دیگر ترامپ را در کاخ سفید ندارد و یک رهبری دموکرات در واشنگتن وجود دارد ، با وجود محدودیت های واقعی می توان شاهد تقویت روابط مسکو و ریاض باشیم.