تفاوت‌های پهپاد ارتش با نمونه‌های آمریکایی

به گزارش راهبرد معاصر در گزارش پیشین که روز گذشته منتشر شد، به خط سیر نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در طراحی، ساخت و به‌کارگیری هواپیماهای بدون سرنشین پرداختیم و این‌که چطور نهاجا طی 10 سال از پهپاد «شاهین» به «کمان22» رسید.

«کمان22» جدیدترین و مهمترین پهپاد نیروی هوایی ارتش است که جزو پهن‌پیکرترین پهپادهای زمان حاضر ایران نیز محسوب می‌شود که می‌تواند همزمان در حوزه‌های مراقبت و شناسایی و رزمی به عملیات بپردازد. این پهپاد همچنین مداومت پروازی پهپادهای ساخت این نیرو را به بیش از 2 برابر یعنی بیش از 24 ساعت افزایش داده است.

در این گزارش به مرور ویژگی‌های پهپاد «کمان22» پرداختیم:

پهپاد جدید کمان22 ساخت نیروی هوایی ارتش و تجهیزات و تسلیحات مختلف قابل استفاده همراه آن

* ویژگی‌های ظاهری

در نگاه اول، پهپاد جدید ایرانی شباهت بسیار زیادی به خانواده مشهور پهپادهای MQ-1 آمریکایی دارد. کمان22 در ناحیه دماغه و تا حدودی شکل بدنه شبیه به پهپاد مذکور است اما به‌خلاف آنکه دم Vشکل در پهپاد آمریکایی رو به پایین نصب شده، در کمان22 دم رو به‌سمت بالا قرار داده شده است.

دماغه برجسته در پهپادهای آمریکایی به‌طور معمول محل قرارگیری آنتن ارتباط ماهواره‌ای است که سبب می‌شود به‌جای محدود شدن پهپاد به هدایت در خط دید در محدوده کمتر از 200کیلومتری بتواند تا برد نهایی خود به‌واسطه ماهواره هدایت شود و نیز داده‌های سامانه‌های شناسایی و جاسوسی خود را مستقیماً به مراکز فرماندهی ارسال کند.

هرچند طبق اطلاعات رسمی، کشورمان در زمان حاضر ماهواره ارتباطی در اختیار ندارد اما اجرای این شکل طراحی روی کمان22 نشان می‌دهد که این محدودیت برای کشورمان چندان طولانی باقی نخواهد ماند.

حرکت آزمایشی پهپاد کمان22 با بارگذاری متنوع تجهیزات و تسلیحات در محوطه پایگاه شکاری ـ ترابری شهید لشگری در تهران

پهپادهای RQ-1A (بالا)، MQ-1B (وسط) و MQ-1C (پایین)

البته یک سطح عمودی به‌سمت پایین نیز در انتهای بدنه و زیر موتور دیده می‌شود که دارای بخش متحرک یا رادِر بوده و برای مانور در صفحه افقی به پهپاد کمک می‌کند.

به این ترتیب پیکربندی این بخش از پهپاد جدید ایرانی از خانواده MQ-1 جدا می‌شود و مشابه MQ-9 که پهپادی بزرگتر است می‌شود.

بخش انتهایی بدنه، دم Vشکل و بخش متحرک با عملکرد رادِر نصب‌شده زیر موتور

زوایای برجستگی دماغه کمان22 نشان می‌دهد که این پهپاد یک کپی از نمونه آمریکایی که از قضا در ایران نیز به‌صورت سالم موجود است نبوده است، خصوصاً دقت به شکل و محل نصب بال‌های کمان22 نشان می‌دهد که متخصصان جهاد خودکفایی نیروی هوایی ارتش یک طراحی کامل و حرفه‌ای با جزئیات متفاوت از نمونه‌های آمریکایی و حتی نمونه‌های همرده ایرانی یعنی شاهد129 و فطرس و حماسه داشته‌اند.

پهپاد MQ-9

در مورد شکل بدنه این پهپاد لازم به ذکر است که هرچند به‌خلاف شکل مقطع دایروی یا چهارضلعی که در اکثر پهپادهای ایرانی مثل شاهد129 و حتی نمونه جدیدی مانند مهاجر6 هم دیده می‌شود استفاده از یک طراحی دارای انحناهای مختلف قطعاً سبب افزایش هزینه ساخت می‌شود، اما چه مزیتی سبب پذیرش این هزینه توسط مدیران طرح می‌شود؟ شکل بدنه این پهپاد دارای زوایای شیب‌دار با طول کم در قسمت زیرین است که بازتاب راداری بسیار کمتری را نسبت به مقاطع مرسوم در پهپادهای ایرانی برای رادارهای زمین‌پایه و نیز راداری هواپایه‌ای که تقریباً هم‌ارتفاع پرواز کمان22 باشند ایجاد می‌کند.

شکل مقطع دایروی بدنه و مقطع بال در شاهد129 به‌صورت ثابت بوده و اتصال بال به بدنه نیز به‌صورت ساده انتخاب شده است

این امر مزیت مهمی است که پذیرش پیچیدگی بیشتر طرح و هزینه و زمان بالاتر ساخت آن را میسر ساخته است. از جمله تفاوت‌های شکل بدنه پهپاد کمان22 نهاجا با MQ-1 و شباهت بیشتر آن به MQ-9 ادامه دادن بخش زاویه‌دار زیرین بدنه از بخش پشت دماغه تا انتها است در حالی که در MQ-1 این بخش زاویه‌دار پس از برجستگی دماغه عملاً با بخش زیرین بدنه ترکیب می‌شود و یک بدنه بدون وجوه جانبی ایجاد می‌کند.

فضای پشت این وجود جانبی در قسمت پس از بال در MQ-9 به محل جمع شدن ارابه فرودهای اصلی اختصاص داده شده است که در نمونه‌های بعدی کمان22 نیز احتمالاً به همین ترتیب ارابه‌های فرود جمع می‌شوند.

تفاوت در شکل بدنه در MQ-1 (تصویر راست) و کمان22 (سمت چپ)

در پهپاد کمان22 بال در قسمتی نزدیک به بالای بدنه نصب شده است به‌خلاف MQ-1 آمریکایی که بال در پایین بدنه قرار دارد، در MQ-9 نیز بال تقریباً در میانه بدنه نصب شده است، همچنین قسمت مثلثی ریشه بال سه پهپاد قبلی شاهین و مهاجم92 و کمان12 در کمان22 نیز حفظ شده اما با ابعاد نسبی کمتر. این بخش در کمان22 نیز وظیفه حداقل کردن نیروی پسای ناشی از تداخل جریان روی بال و بدنه را به‌عهده دارد.

نمای زیرین پهپاد کمان12 به‌خوبی طرح کلی بال آن را نشان می‌دهد که در کمان22 نیز تقریباً مشابه است

اما بال کمان22 به‌خلاف بال سه پهپاد قبلی مورد ذکر و نیز به‌خلاف پهپاد آمریکایی MQ-1 از ریشه تا نوک، با یک زاویه یکسان در قرارگیری مقطع یا ایرفویل نسبت به خط افق ساخته نشده بلکه زاویه مقاطع از ریشه به‌سمت نوک در حال تغییر است که در واقع بیانگر استفاده طراحان نهاجا از امکان پیچش هندسی در مقاطع بال است.

شکل مقطع بال در پهپاد MQ-1 در راستای دهانه بال، ثابت است

پیچش مقاطع بال در کمان22 از ریشه به‌سمت نوک در این تصویر مشهود است

این امر به‌نوبه خود سبب بهینه شدن عملکرد بال می‌شود؛ امری که در پهپاد پیشرفته‌تر MQ-9 مشاهده می‌شود. این مورد هرچند هزینه ساخت را بالاتر می‌برد، اما باعث بهبود عملکرد یا پرفورمنس پهپاد می‌شود.

در بسیاری از پهپادها برای سادگی کار و تولید ساده‌تر از این امر صرف‌نظر شده است حتی در شاهد129 و MQ-1، در نتیجه حجم سنگینی از کار طراحی و شبیه‌سازی برای بال کمان22 صرف شده است و کپی یا مهندسی معکوس دانستن آن ناشی از بی‌اطلاعی یا عناد به‌اصطلاح تحلیلگران است.

پهپاد کمان22 از فلپ سرتاسری اما دوتکه بهره می‌برد، این میزان استفاده از فلپ سبب کمک به برخاستن سریع‌تر پهپاد از روی باند و در واقع نیاز به طول باند کمتر می‌شود، همچنین بالچه نوک بال در کمان22 نیز همانند کمان12 استفاده شده است اما با ابعاد نسبی کوچکتر که به‌علت دهانه بال بیشتر پهپاد جدید نسبت به کمان12 نیاز به مساحت و ارتفاع کمتری برای این بالچه است.

لازم به ذکر است تنها در دو مورد از گونه‌های پهپاد MQ-9 بالچه نوک بال استفاده شده آن هم بدون بهینه‌سازی و صرفاً به‌صورت یک صفحه عمود بر بال در یکی از آنها اما در کمان22 به‌وضوح طراحی انجام‌شده حاصل طی شدن فرایند بهینه‌سازی روی طراحی این بالچه برای رسیدن به کارایی بالاتر با ابعاد کوچکتر و سازه سبک‌تر است.

بخش امتدادیافته ریشه بال به‌شکل مثلثی در محل اتصال بال کمان22 به بدنه و بالچه نوک بال در این تصویر مشهود است

همان‌طور که ذکر شد در بخش دم کمان22 از MQ-9 آمریکایی الگوبرداری شده است. موتور کمان22 نیز به‌احتمال زیاد یک موتور پیستونی و شاید مشابه نمونه مورد استفاده در شاهد129 باشد. پره‌ها یا بلیدهای این موتور در نوک خود دارای بخش افزوده هستند که سبب کاهش صدای تولیدی آنها می‌شود.

موتور پهپاد کمان22 و پره‌های آن

* مأموریت شناسایی

کمان22 همچون کمان12 یک پهپاد چندمنظوره عملیاتی است یعنی به‌خلاف شاهین و مهاجم92 که مأموریت آموزشی هم جزو اهداف طراحی آنها بوده است این دو پهپاد کاملاً با رویکرد عملیاتی طراحی شده‌اند.

مأموریت پایه کمان22 با نصب محموله‌های الکترواپتیکی پایدار شده و دارای دو درجه آزادی کار مراقبت و نظارت هوایی، شناسایی و هدفیابی است.

انواع متنوعی از این سامانه‌ها در کشور ساخته شده‌اند که دارای دوربین‌های دید در روز، دوربین تصویرساز حرارتی که قابلیت کار در شب و هوای نامساعد را دارد و نیز مسافت‌یاب لیزری هستند، این سامانه در کمان22 زیر دماغه و جلوی ارابه فرود آن نصب شده است.

* ایستگاه هواپایه جنگ الکترونیک

بنا بر اطلاعات موجود، نیروی هوایی ارتش از اواخر دهه 1380 پهپادی با مأموریت جنگ الکترونیک یا جنگال را در ناوگان خود داشته است ولی هرگز آن را رونمایی رسمی نکرد و تنها ایستگاه هدایت آن را به‌همراه یک پهپاد بسیار کوچک شبیه به هواپیمای آموزشی T-33 در رژه‌های اوایل دهه 1390 نمایش داد.

برخی تصور می‌کردند که نیروی هوایی هواپیماهای آموزشی T-33 یا نمونه شناسایی RT-33 را به پهپاد جنگ الکترونیک تبدیل کرده است؛ گمانه‌ای که هرگز شواهدی در تأیید آن یافت نشد اما نمایش نمونه بدون سرنشین شده از هواپیماهای مذکور در نمایشگاه دهه فجر 1397 در پایگاه یکم شکاری تهران نشان داد که نیروی هوایی در زمینه تبدیل پرنده باسرنشین به بدون‌سرنشین دستی داشته است.

در ادامه، حمل محموله جنگال هواپایه روی هواپیمای ترابری فوکر27 و نیز بعدها روی هواپیمای سبک PC-6 مشاهده و برای پهپادهای مختلف نیز محموله‌های جنگال سبک‌وزن به‌کارگیری شد، از آن جمله محموله جنگال در زمره تجهیزات کمان12 در رزمایش مشترک پهپادی ارتش در نیمه دی ماه 1399دیده شد.

غلاف جنگال برای پهپاد کمان12 در تصویر فوق در کادر زرد مشاهده می‌شود

اما کمان22 به‌واقع یک پهپاد حرفه‌ای برای عملیات جنگال خواهد بود. امکان حمل تا 300 کیلوگرم تجهیزات و تعدد جایگاه‌های نصب زیر بال و بدنه سبب می‌شود این پرنده بتواند به‌خوبی نقش یک ایستگاه هواپایه جنگال و حتی شنود و جاسوسی الکترونیکی را ایفا کند.

در روز بازدید فرمانده نهاجا از کمان22 در ششم اسفند 1399 علاوه بر یک محموله جنگ الکترونیک سبک نصب‌شده زیر بدنه، غلاف جنگ الکترونیک شاهین نیز که ساخت جهاد خودکفایی این نیروست  و در باند ایکس اقدام به اخلال روی سامانه‌های دشمن می‌کند بین تجهیزات قابل نصب روی کمان22 مشاهده شد.

یک غلاف سبک جنگ الکترونیک زیر بدنه کمان22 در بازدید فرمانده نهاجا نصب شده است

این غلاف یا پاد جنگال از نظر ظاهری شبیه به نمونه ALQ-101 است که پیش از انقلاب برای هواپیماهای اف-4 فانتوم خریداری شده بود اما طول کمتر شاهین نسبت به نمونه آمریکایی که در واقع بسیار نزدیک به طول نمونه پیشرفته‌تر ALQ-119 است نشان می‌دهد که شاهین یک توسعه بومی برای رفع نیاز به غلاف‌های جنگال هواپایه بوده است، پیش از آن نیز غلاف سحاب ساخت جهاد خودکفایی نهاجا به‌عنوان یک اخلاگر چندمنظوره روی هواپیماهای فوکر27 مشاهده شده بود.

در تصویر فوق غلاف جنگال شاهین مشاهده می‌شود، یک غلاف سبک جنگال نیز زیر بدنه نصب شده است

با توجه به اینکه ALQ-101 روی جایگاه حمل موشک اسپاروی 220کیلوگرمی در جنگنده فانتوم به‌کار می‌رفت و طول کمتر و دستیابی به قطعات پیشرفته الکترونیکی نیمه‌هادی و تولید سامانه‌های جنگال دیجیتال می‌توان با احتمال زیادی جرم غلاف شاهین را کمتر از 200 کیلوگرم تخمین زد که حمل آن را برای پهپاد کمان22 میسر می‌سازد.

با توجه به مداومت پروازی بالای یک روز و ارتفاع پروازی احتمالاً بیش از 20هزارپایی (بیش از 6کیلومتری) کمان22 این پهپاد به‌سرعت به عنصر مهمی بین هواگردهای دارای مأموریت‌های جنگال در نیروی هوایی ارتش تبدیل شده است و به ارتقای توان رزم نوین الکترونیکی این نیرو کمک شایانی خواهد کرد.

* نقش رزمی

کمان22 به‌عنوان یک پهپاد چندمنظوره علاوه بر مأموریت‌های شناسایی و جنگالی، با بهره‌گیری از توان حمل 300 کیلوگرم محموله در 7 جایگاه حمل سلاح که سه عدد زیر هر بال آن است توان رزمی بسیار مؤثری نیز خواهد داشت. در روز رونمایی این پرنده بدون سرنشین، علاوه بر دو نوع از بمب‌های قائم، یک بمب دورایستای جدید و معرفی‌نشده هم که دارای بال‌های بازشونده است زیر هر بال کمان22 مشاهده شد.

دو گونه از بمب قائم در دو طرف یک بمب دورایستای بالدار و در جایگاه‌های جداگانه زیر بال پهپاد کمان22 نصب شده‌اند

به‌علاوه بمب 500پوندی (226.5کیلوگرمی) هدایت لیزری GBU-12 نیز به‌همراه یک غلاف نشانه‌گذاری لیزری جدید کنار کمان22 به نمایش گذاشته شد؛ نشانه‌هایی از به‌کارگیری این بمب روی پهپادهای کرار نیروی هوایی ارتش نیز در ماه‌های گذشته دیده شده بود. این بمب که نمونه‌های داخلی هم‌رده آن نیز در نهاجا و وزارت دفاع ساخته شده است دارای قابلیت اصابت به هدف با خطای صفر است و در انهدام اهداف حساس همچون پل‌ها و خطوط مواصلاتی یا برخی تجهیزات خاص دشمن که به‌دلیل ابعاد کوچک نیاز به دقت بالا در انهدام آنهاست به‌طور گسترده کاربرد دارد.

بمب هدایت لیزری GBU-12 و غلاف نشانه‌گذاری لیزری جدید کنار آن

لازم به ذکر است پیش از این هم نهاجا طی سال‌های پس از جنگ تحمیلی دو نسل از غلاف‌های نشانه‌گذاری لیزری را برای به‌کارگیری روی هواپیمای اف‌ـ4 فانتوم توسعه داده و عملیاتی کرده بود.

دو نوع غلاف نشانه‌گذاری لیزری که نهاجا پیشتر ساخته و عملیاتی کرده بود

غلاف نشانه‌گذاری لیزری ساخت نهاجا زیر بدنه جنگنده F-4E نصب شده است

فهرست تسلیحات کمان22 قطعاً به این موارد محدود نخواهد ماند و موشک الماس، بمب و موشک‌های سدید، موشک اخگر و شاید در آینده نه‌چندان دور موشک‌های دوش‌پرتاب ضدهواگرد و نیز موشک‌هایی مانند آذرخش و شفق نیز به فهرست تسلیحات این پهپاد جدید ایرانی افزوده شوند.

* کمان22 و شاهد129؛ موازی‌کاری یا ارتقا؟

در روزهای پس از رونمایی کمان22 شاهد اظهار فضل برخی افراد در زمینه موازی‌کاری طرح کمان22 با شاهد129 بودیم، این درحالی است که بدون توجه به تفاوت‌های طراحی و قابلیت‌های کمان22 صرفاً با مقایسه مشخصات کلی این دو پهپاد چنین ادعایی صورت می‌گیرد، بماند که قطعاً اعداد برد و مداومت پروازی و شاید حتی میزان حمل محموله کمان22 همانند مشخصات بسیاری از تجهیزات و تسلیحات مهم قطعاً با فاصله نسبت به مقادیر اصلی اعلام می‌شود.

درحالی در جمهوری اسلامی پس از نزدیک به یک دهه از "اتمام طراحی" شاهد129 پهپادی با ویژگی‌های برجسته آیرودینامیکی و بهینه‌سازی‌های دقیق بال و بدنه ساخته شده است که اگر تولید شاهد129 و عملیاتی شدن آن تا بیش از یک دهه ادامه یابد، افرادی پیدا خواهند شد و خواهند گفت که این کشور توان طراحی یک پهپاد با طراحی بهینه‌تر را ندارد!

شاهد129 به‌بهای انتخاب طرح‌های ساده در بال و بدنه توانست در مدت کمتر از 4 سال طراحی و با کمترین هزینه آماده ورود به خدمت شود و البته سادگی ساخت و هزینه پایین‌تر نیز از جمله مزیت‌های انتخاب‌های طراحی مدیران پروژه مذکور بوده است اما توان بسیار بالای مهندسی در متخصصان کشور و تعمیق دانش در زمینه‌های مختلف صنعت هوایی امکان گذر کردن از طراحی قبلی و رفتن به‌سمت یک طرح بهینه را مقدور ساخته است.

آنچه از نگاه فرمانده معظم کل قوا و صدالبته نگاه منطق، ناپسند است، تکرار تجربیاتی است که لزومی بر تکرار آن نیست. قطع به یقین نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که پهپاد خود را در اختیار نیروی دریایی ارتش می‌گذارد و فناوری‌های نقطه‌زنی موشک‌های تاکتیکی خود را به نیروی زمینی ارتش برای تبدیل راکت‌ها به موشک‌های نقطه‌زن می‌دهد، ابایی از در اختیار گذاشتن تجربیات حاصل از بیش از 50هزار ساعت پرواز عملیاتی شناسایی و رزمی شاهد129 به نیروی هوایی ارتش ندارد آن هم با وجود تفاهمنامه‌های همکاری بین نیروی هوافضا و نهاجا؛ تجربیاتی در مورد موتور، سازه بال کامپوزیتی غیرفلزی با دهانه بیش از 15 متر، عملکرد حسگرهای مختلف در ارتفاع پروازی متوسط به بالا و هر نکته‌ای که با وجود تجربه شدن در شاهد129 نیازی به تکرار و کسب اطلاع از آن با سعی و خطا برای نهاجا وجود داشته باشد از جمله زمینه‌هایی هستند که تکرار آنها موازی‌کاری محسوب می‌شود.

الگوبرداری دقیق و حرفه‌ای نهاجا از دو نوع پهپاد آمریکایی MQ-1 و MQ-9 که در اختیار نیروی هوافضای سپاه هستند هم گویای وجود همکاری‌هایی بین دو نیروی مذکور در به ثمر رسیدن پهپاد کمان22 است.

پهپاد آمریکایی MQ-1 در اختیار نیروی هوافضای سپاه

نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران که طی حدود یک دهه طراحی‌های خود را از شاهین به کمان22 رسانده است قطعاً در زمینه پهپادهای موتورجت که کار روی آنها را با سفره‌ماهی و نمونه دیگری از اواخر دهه 1380 شروع کرد هم محصولات جدیدی را پس پرده دارد.

جذاب خواهد بود که مشخص شود این موارد پس از یک دهه به‌تناسب میزان پیشرفت پهپادهای موتور ملخی از شاهین به کمان22 به چه محصولاتی تبدیل شده‌اند که صدالبته به‌دلایل خاصی تاکنون کاملاً محرمانه نگه داشته شده‌اند.

تسنیم