پیروزی آیت‌الله رئیسی و تسهیل مناسبات تهران-ریاض

به گزارش راهبرد معاصر؛ در حالی‌ که ایالات‌ متحده با حملات هوایی علیه شبه‌نظامیان همسو با تهران به دنبال تضعیف نفوذ ایران در منطقه شامات است؛ اما از سوی دیگر درصدد است تا در قالب مذاکرات وین زمینه‌ی احیای برجام را فراهم سازد. با این‌وجود، تلاش طرفین برای احیای توافق تاکنون با شکست همراه شده است. آینده برجام همچنان نامشخص است و احتمال این‌ که توافق هسته‌ای برای همیشه پایان یابد، باید جدی گرفته شود.

کشورهای عربی شورای همکاری خلیج ‌فارس در مذاکرات هسته‌ای وین نقش قابل ‌ملاحظه‌ای را ایفاء می‌کنند. دولت‌های عربی حوزه خلیج ‌فارس نسبت به برجام مواضع یکسانی ندارند. در وهله نخست، به دلیل متغیرهای امنیتی و اقتصادی، مقامات و رهبران کویت، عمان و قطر از زمان پرزیدنت باراک اوباما از توافق هسته‌ای حمایت و پشتیبانی کردند. کشورهای فوق بر این دیدگاه هستند که برجام با تمام نواقصش واقع‌بینانه‌ترین مسیر برای کاهش تنش با تهران است و از این طریق می‌توانند به این اطمینان دست یابند که ایران به سمت تولید سلاح اتمی قدم برنمی‌دارد.

اما ابوظبی، بحرین و عربستان سعودی نسبت به توافق هسته‌ای نگرانی‌های شدیدتری دارند زیرا آن‌ها از این هراس دارند که این توافق منجر به تهاجمی‌تر شدن سیاست خارجی ایران در منطقه شود. سه کشور فوق از حامیان استراتژی فشار حداکثری دولت ترامپ بودند و آن‌ها از این می ترسیدند که تعامل ایران با جامعه جهانی می تواند به ایران این اطمینان خاطر را دهد تا فعالیت های موشک بالستیک و حمایت مالی از گروه های شبه نظامی نیابتی که در تخاصم با شیخ نشین های عربی هستند، را توسعه دهد.

صرف‌نظر از اختلافات و آینده نامشخص توافق هسته‌ای، روند کلی در شورای همکاری خلیج‌ فارس به سمت گفتگو و تعامل بیشتر با تهران می‌باشد. کویت، عمان و قطر مدت‌هاست که در حال گفتگو جدی با تهران هستند. همچنین در میان ضد ایرانی‌ترین کشورهای شورای همکاری خلیج ‌فارس، رهبران تا حدی از این الگو پیروی می‌کنند. در ژوئیه 2019م. امارات متحده عربی با دو هیئت رسمی برای رسیدگی به موضوعات مشترک و تلاش برای کاهش فضای درگیری و تنش از ایران بازدید کرد. سعودی‌ها در آوریل 2021 گفتگو و مذاکرات را با ایران در بغداد آغاز نمود؛ یعنی همان زمانی که ولیعهد بن سلمان در مصاحبه گفت که می‌خواهد کشورش روابط خوبی با تهران داشته باشد. بنابراین به‌جای تشدید تنش‌ها، تمایل زیادی میان ایران و عربستان سعودی برای کنترل و مدیریت تنش وجود دارد.

نقش منطقه‌ای ایالات‌متحده

حملات موشکی و پهبادی به تأسیسات نفتی آرامکو ( سپتامبر 2019م)، اعضای شورای همکاری خلیج‌ فارس را به تلاش برای دیپلماسی با ایرانیان سوق داد. این حملات نه‌تنها میزان آسیب‌پذیری اقتصادی و امنیتی عربستان سعودی را در مقابل بازیگران نیابتی همسو با ایران در منطقه نمایان ساخت؛ بلکه همچنین ناموفق بودن کارزار فشار حداکثری و تضمین امنیتی ایالات ‌متحده را به اثبات رساند. فقدان واکنش قاطعانه از سوی آمریکا در قضیه آرامکو باعث شد تا کشورهای عربی حاشیه خلیج‌ فارس، تمایل دولت ترامپ را در زمینه تضمین امنیتی سلطنت‌های عرب را بیشتر زیرسوال ببرد.

پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری نوامبر 2020م یکی دیگر از متغیرهایی بود که باعث شد تا کشورهای عربی به سمت تعامل و گفتگو با ایران حرکت کنند. حتی باوجود این که دولت بایدن مشابه ترامپ به عملیات نظامی علیه نیروهای نیابتی ایران در منطقه ادامه می‌دهد؛ اما عربستان سعودی و سایرین در خلیج‌ فارس اعتقاد ندارند که در صورت تشدید تنش، دولت بایدن به ‌اندازه کافی از آن‌ها در مقابل تهران حمایت کند. دکتر حمیدرضا عزیزی یکی از اعضای مهمان موسسه امور بین‌الملل و امنیت آلمان در مصاحبه‌ای با تی آرتی ورلد تصریح کرد: « حملات پراکنده در عراق و سوریه که آشکارا توسط واشنگتن به‌عنوان دفاع از خود اعلام‌شده ، نمی‌تواند به‌عنوان تضمین برای ریاض باشد که آمریکایی‌ها از آن‌ها در مقابل ایران در منطقه حمایت و پشتیبانی می‌کند.»

در این مقطع، صرف‌نظر از آینده نامشخص توافق هسته‌ای، اگر عربستان سعودی و سایر کشورهای عربی به سمت گفتگو با تهران قدم بردارند؛ این امر برای ثبات خاورمیانه از اهمیت بالایی برخوردار است. یکی از متغیرهایی که به تسهیل گفتگوی سازنده‌تر بین ریاض و تهران کمک کرد، نتیجه انتخابات ریاست جمهوری ایران بود. اگرچه پیروزی ابراهیم رئیسی احتمالاً گفتگوها در اتریش را دشوارتر خواهد کرد ؛ اما ریاست جمهوری وی درواقع می‌تواند به پیشرفت تعاملات دیپلماتیک ایران و عربستان سعودی کمک کند. دکتر صنم وکیل معاون برنامه خاورمیانه و آفریقای شمالی در چتم هاوس در اظهاراتی بیان کرد: « کشورهای عربی خلیج ‌فارس پیروزی سید ابراهیم رئیسی را یک نتیجه مثبت می‌دانند. برخلاف حسن روحانی، ابراهیم رئیسی روابط نزدیکی با آیت‌الله خامنه‌ای و دستگاه‌های امنیتی و اطلاعاتی دارد و این امر می‌تواند به مصالحه و سازش منطقه‌ای کمک کند.

نویسنده در بخش پایانی معتقد است که دیپلماسی نمی‌تواند با جادو تمام مشکلات منطقه خاورمیانه را حل کند. محدودیت‌های زیاد و پیچیده ای در حل و فصل تنش در روابط ایران و عربستان وجود دارد؛ اما گفتگوی بیشتر بین این دو رقیب منطقه ای می تواند تأثیر مهمی در ثبات منطقه ی آشوب زا داشته باشد؛ آن هم در زمانی که منطقه شدیدا به ثبات نیاز دارد.