آیا عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای قطعی شده است؟

به گزارش راهبرد معاصر عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای موضوعی است که در طول قریب به دو دهه در صدر تعاملات ایران و این سازمان بین‌المللی قرار گرفته است.

پس از عضویت ناظر ایران در این سازمان در سال 2005، کشورهایی همچون هند و پاکستان توانسته‌اند عضویت دائم خود را در این سازمان به نتیجه برسانند. با این حال بنا بر دلایل مختلف حقوقی و سیاسی، جمهوری اسلامی ایران تاکنون در این زمینه موفق نبوده است.

اظهارات شمخانی

علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان روز چهارشنبه در یک پیام توییتری اظهار داشت که طی گفت‌و‌گویی با نیکولای پاتروشف، دبیر شورای امنیت فدراسیون روسیه، ضمن بررسی موضوعات امنیتی دوجانبه نظیر تحولات سوریه، افغانستان و حوزه خلیج فارس، موضوع عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای نیز مطرح شده است.

وی در توییت خود اعلام کرد که «موانع سیاسی برای عضویت ایران در پیمان شانگهای برداشته شده و با طی تشریفات فنی عضویت ایران نهایی خواهد شد».

بازخوردهای داخلی و خارجی

در همین راستا رسانه‌های مطرح داخلی نیز به طور گسترده‌ای این خبر را پوشش دادند.

نورنیوز با اشاره به سفر احتمالی رئیس‌جمهور منتخب، حجت الاسلام رئیسی به تاجیکستان برای شرکت در نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، عنوان کرد که ایران «این بار با درخواست رسمی روسیه که کتباً به دبیرخانه این سازمان ارسال شده، به عنوان عضو دائم پذیرفته خواهد شد».

این خبر به زودی در رسانه‌های خارجی از جمله خبرگزاری دولتی تاس روسیه نیز بازتاب یافت. در همین حال پایگاه‌های دیگری نظیر خبرگزاری اورینت ترکمنستان، راشاتودی، پایگاه خبری ریلنویه ورمیا، آنانیوز، وزگلیاد قرقیزستان و ... نیز این خبر را پوشش دادند.

با وجود این پوشش خبری و اظهار نظر مطرح شده توسط شمخانی، کماکان به نظر نمی‌رسد صرف موافقت روسیه و حتی درست بودن ادعای مکاتبه این کشور با دبیرخانه سازمان همکاری شانگهای، تمام موانع سیاسی و حقوقی پیوستن به این سازمان برای ایران برداشته شده باشد.

بر اساس آیین‌نامه داخلی این سازمان، مکانیزم رای‌گیری برای عضویت دائم کشورها منطبق بر روش «اتفاق آراء» است که این امر به تمام کشورهای عضو حق وتو اعطا می‌کند.

بر این اساس، علاوه بر روسیه، اگر از میان کشورهای چین، ازبکستان، تاجیکستان، قزاقستان، هند و پاکستان هر کدام یک رای مخالف برای عضویت ایران در این سازمان بدهند، عملاً دوباره فرایند عضویت ایران مختل خواهد شد.

مانع سیاسی عضویت ایران در شانگهای: روسیه یا تاجیکستان؟

همچنین در این میان باید اشاره داشت که آراء این کشورها به شرایط سیاسی زمانی و مکانی خاصی وابسته است.

به عنوان مثال، در سال 2016 نیز در حالی که به نظر می‌رسید هم روسیه و هم چین، هر دو بازیگر بزرگ و اصلی سازمان همکاری شانگهای موافق عضویت دائم ایران در این سازمان بودند، رای مخالف تاجیکستان مانع از عضویت دائم ایران شد.

این رای مخالف نیز در حالی است که کمتر از 3 سال قبل از آن امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان برای شرکت در مراسم تحلیف حجت الاسلام روحانی به تهران سفر کرده و سطح روابط بسیار بالا و قابل تامل بود. با این حال برخی تحولات سیاسی داخلی در این جمهوری و افزایش اختلاف‌نظرها با ایران به سادگی فرایند عضویت دائم ایران در این سازمان را نیز مختل کرد.

طی سال‌های بعد از آن نیز حداقل تا سال 2019 به نظر می‌رسد با وجود سردی در روابط با تاجیکستان، همچنان شرایط عضویت دائم ایران در این سازمان وجود نداشته است.

از سال 2020 به مرور سطح مناسبات رو به رشد گذارد. این روند به ویژه از ابتدای سال 2021، با سفرهای رحمانی فضلی، وزیر کشور و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان به تاجیکستان و سفرهای متقابل شیرعلی میرزا، وزیر دفاع و رمضان رحیم‌زاده، وزیر امور داخلی تاجیکستان به تهران به اوج خود رسید.

در نهایت نیز اوایل مرداد ماه سال جاری سراج الدین مهرالدین، وزیر امور خارجه تاجیکستان به طور رسمی در یک نشست مطبوعاتی تاکید کرد که این جمهوری نظر خود را تغییر داده و در صورت اتفاق نظر اعضا، موافق عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای است.

پس از آن اگرچه بزرگ‌ترین مانع سیاسی سال‌های اخیر برای عضویت دائم ایران در شانگهای برداشته شد، اما بازخوردهای بسیار کمتری از اظهارات اخیر شمخانی داشت.

پروسه پیچیده و زمان‌بر «تشریفات فنی»

فرایند عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای (تشریفات فنی) پروسه پیچیده‌ای است که طی چهار مرحله کلیدی انجام می‌گیرد.

به گفته سراج‌الدین مهرالدین، وزیر امور خارجه تاجیکستان، نخستین مرحله اعلان رسمی تصمیم سران کشورهای عضو برای پذیرش عضو جدید است. پیش از ارائه درخواست به شورای سران، درخواست عضو جدید می‌بایست در نشست شورای هماهنگ سازان ملی سازمان همکاری شانگهای طرح شده و به تصویب این شورا برسد.

پس از موافقت سران، در دومین مرحله کشور درخواست‌دهنده عضویت می‌بایست با تمام اعضای این سازمان مذاکرات فشرده و کارشناسی را برای تهیه پیش‌نویس توافقنامه عضویت برگزار کند.

پس از آن نیز ارائه توافقنامه و اجرای تعهدات اولیه است که می‌بایست برای تصویب ارائه شود. باتوجه به تجربه اخیر عضویت دائم هند و پاکستان در سال 2017، به نظر می‌رسد تنها همین مرحله حداقل یک سال به طور بیانجامد.

این موضوع به ویژه باتوجه به برخی بندهای قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و سازگاری آن‌ها با توافقنامه عضویت دائم ایران در شانگهای از طریق مذاکرات، حق تحفظ و دیگر چارچوب‌های حقوقی، می‌تواند بیش از این زمان‌بر باشد.

در نهایت نیز در نشست شورای سران کشورهای عضو این تفاهم‌نامه و موضوع عضویت مجدداً به رای گذاشته می‌شود که در صورت اتفاق نظر آراء، کشور درخواست‌دهنده به عنوان عضو دائم سازمان همکاری شانگهای پذیرفته می‌شود.

برای هند و پاکستان که تحریم بین‌المللی علیه آن‌ها وجود نداشت، مخالفت‌های آمریکا و رویکرد محافظه‌کارانه چین در قبال آن‌ها مطرح نبود و اتفاق نظر آراء بدون هیچ مخالفت سیاسی در هیچ مرحله‌ای وجود نداشت، این فرایند بیش از 3 سال به طور انجامید.

در بازه کنونی نیز به نظر نمی‌رسد برای جمهوری اسلامی ایران این فرایند کمتر از این به طول بینجامد. در طول این دوره سه ساله هر کدام از موانع سیاسی فوق‌الذکر که مجدداً به بهانه‌های گوناگون احیاء شود، می‌تواند عضویت دائم ایران را به تعویق بیندازد.

رفع موانع سیاسی برای «طرح مجدد عضویت دائم ایران»

در چنین شرایطی، رفع موانع سیاسی بیش از آن که به عنوان مبنای «عضویت دائم» ایران در سازمان همکاری شانگهای باشد، به معنای زمینه‌سازی برای «طرح مجدد درخواست عضویت دائم» ایران است.

به بیان دیگر، تمام عملکرد دولت‌های یازدهم و دوازدهم در حوزه سیاست بین‌الملل صرفاً متکی به این زمینه‌سازی از طریق برجام و با صدور قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد (به عنوان یک مانع حقوقی) و جلب اعتماد نسبی روسیه و چین (به عنوان یک مانع سیاسی) بوده است.

با این حال عملکرد ضعیف دولت اعتدال در جذب آراء مثبت سایر اعضای سازمان همکاری شانگهای مانع دیگری بوده که در این مدت، مانع عضویت ایران شده است.

در حال حاضر نیز به نظر می‌رسد بار اصلی حفظ وضع موجود و طی پروسه پیچیده، زمان‌بر، مناقشه برانگیز و احتمالاً حساس برای عضویت دائم که از آن به عنوان «تشریفات فنی» یاد می‌شود، در دولت سیزدهم می‌بایست پیگیری و اجرا شود.

لذا، اگرچه دولت‌های یازدهم و دوازدهم نیز نقشی تعیین کننده در بسترسازی برای عضویت دائم ایران در شانگهای داشته‌اند، اما در صورت تحقق، این دستاورد دیپلماتیک، سیاسی و امنیتی را می‌بایست در کارنامه عملکرد دولت سیزدهم مورد ارزیابی قرار داد./تسنیم