به گزارش راهبرد معاصر؛ همزمان با سومین شب شهادت"سردارسپهبد قاسم‌سلیمانی" دولت طی بیانیه‌ای، گام پنجم و نهایی کاهش تعهدات ایران در برجام را اعلام کرد. در این بیانیه آمده است : «ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) مواجه نیست ولی همچنان به اجرای پروتکل الحاقی ادامه می‌دهد.» صدور این بیانیه گرچه موجب پایان برجام نشده است، اما سرنوشت آن را بسیار مبهم کرد.
یک سال پس از اعلام عدم پایبندی ترامپ به برجام و خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک، و از طرفی عدم اجرای مفاد برجام توسط سایرکشورهای عضو، ایران در راستای ایجاد موازنه در تعهدات طرفین معاهده، تصمیم به کاهش گام به گام تعهدات برجامی خود گرفت و قرار شد پس از اجرای هر گام با اعطای یک مهلت شصت روزه به تروئیکای اروپایی در صورت عدم اجرای تعهداتشان، گام بعدی را بردارد. فرصت شصت روزه‌ی بعد از گام چهارم، روز دوشنبه 16 دی‌ماه به پایان رسید و طبق اعلام قبلی قرار بر این بود که در این روز گام پنجم اعلام گردد. اما شهادت سردارسلیمانی موجب یک تغییر کلی در گام پنجم کاهش تعهدات برجامی ایران شد.
برخلاف پیش بینی‌ها که گفته می‌شد گام پنجم در تکمیل گام‌های پیشین است و یا یکی دو اقدام از مجموعه تعهدات ایران کاسته می‌شود، اقدام تروریستی آمریکا و مهم‌تر از آن حمایت کشورهای انگلیس، فرانسه و آلمان از این اقدام جنایتکارانه، موجب گشت تا شورای عالی امنیت ملی در شامگاه یکشنبه، پس از تشکیل جلسه در اولین پاسخ عملی به اقدام آمریکا و حمایت اروپاییان، یک روز زودتر از موعد اعلام گام پنجم، تمامی تعهدات ایران ذیل برجام را به صورت یکجا لغو و پایان محدودیت‌های برجامی را اعلام نماید.
در این زمینه می‌توان به نشست هفتگی صبح یکشنبه "سید عباس موسوی" سخنگوی وزارت خارجه با خبرنگاران اشاره کرد که گفته بود: «برای برداشتن گام پنجم تصمیماتی اتخاذ شده بود و اقداماتی را آماده کرده بودند. تا جایی که خبر دارم با توجه به تحولات جاری که در آن هستیم، امشب جلسه مهمی درباره گام پنجم برگزار می‌شود که گام‌هایی که طراحی شده بود را با توجه به تحولات جدید تا حدودی تحت الشعاع خود قرار دهد. وی افزود: در عالم سیاست همه تحولات به هم ربط می‌یابند و اتفاقی که امشب خواهد افتاد و تصمیمی که خواهند گرفت مشخص خواهد کرد خط مشی ایران درباره اجرای برجام و گامی که در پیش است چه خواهد بود.»
مشروح بیانیه ایران به شرح زیر است:
«جمهوری اسلامی ایران در گام پنجم کاهش تعهدات خود، آخرین مورد کلیدی از محدودیت‌های عملیاتی خود در برجام، یعنی "محدودیت در تعداد سانتریفیوژها" را کنار می‌گذارد. بدین‌ترتیب برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و من‌بعد برنامه هسته‌ای ایران صرفا براساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت. همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی کمافی‌السابق ادامه خواهد یافت. درصورت رفع تحریم‌ها و منتفع شدن ایران از منافع برجام، جمهوری اسلامی ایران آماده بازگشت به تعهدات برجامی خود می‌باشد. سازمان انرژی اتمی موظف است در این چارچوب اقدامات و تمهیدات لازم را با هماهنگی رئیس‌جمهور اتخاذ نماید.»
پس از صدور بیانیه‌ی اعلام گام پنجم کاهش تعهدات برجامی ایران، در همان شب "محمدجوادظریف" وزیر امورخارجه، در حساب توئیتری خود نوشت: «به عنوان پنجمین و آخرین گام جبرانی ذیل پاراگراف 36 برجام، از این پس، تعداد سانتریفیوژها هیچ محدودیتی نخواهد داشت. این گام در چارچوب برجام است و همه پنج گام در صورت اجرای موثر تعهدات متقابل، برگشت‌پذیر است. همکاری کامل ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه خواهد یافت».
عباس عراقچی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه نیز اعلام کرد: برداشتن گام پنجم به این معنا نیست که ما از برجام خارج شده‌ایم و یا برجام تمام شده است بلکه ما به یک تعادل معقول در برجام رسیده‌ایم.
"ابراهیم رضایی" رئیس کمیته هسته‌ای مجلس شورای اسلامی نیز در مصاحبه‌ای با اشاره به کاهش تعهدات برجامی ایران در گام نهایی اظهار داشته : «تصمیم نهایی در خصوص گام پنجم برجام اتخاذ گردید و این گام بدون هیچ‌گونه محدودیتی برداشته و از این بعد هیچ محدودیتی برای فعالیت متخصصین جوان ایرانی وجود ندارد. و دولت در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده و تحقیق و توسعه) می‌تواند هر اقدامی را که صلاح می‌داند انجام دهد.»
این عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس اعلام کرده: «قرار است سازمان انرژی اتمی در روزهای آینده اقدامات و تمهیداتی را به انجام برساند که شاهد خبرهای خوبی برای ملت عزیزمان باشیم، قطعا باحضور نبوغ ایرانی این اتفاق را شاهد خواهیم بود.»
بیانیه آژانس درباره پنجمین گام برجامی ایران
پس از صدور بیانیه گام پنجم کاهش تعهدات برجامی ایران، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد: «به این نهاد گفته شده که همکاری تهران با آژانس همانند قبل ادامه خواهد یافت و بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فعالیت‌های خود را در آنجا ادامه خواهند داد. آژانس کشورهای عضو را در زمان مقتضی در جریان هر تحولی قرار خواهد داد.»
واکنش ترامپ به گام پنجم کاهش تعهدات برجامی ایران
"دونالد ترامپ" رئیس‌جمهور آمریکا در واکنش به گام نهایی کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، تلویحاً ادعای بی‌اساس مقامات آمریکایی مبنی بر تلاش ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای را تکرار کرد.
او در ادامه تهدیدهای اخیرش علیه ایران در پیامی توییتری نوشت: ایران هرگز یک سلاح اتمی نخواهد داشت!
روسیه: گام پنجم ایران تهدیدآمیز نیست
وزارت خارجه روسیه در بیانیه‌ای تأکید کرد که به عقیده مسکو، گام پنجم ایران در جهت کاهش تعهد به توافق هسته‌ای، اقدامی تهدیدآمیز نیست.
سخنگوی وزارت خارجه روسیه بیان کرد: «تصمیم ایران برای کنار گذاشتن محدودیت‌های باقی‌مانده در زمینه غنی‌سازی اورانیوم و از سرگیری روند توسعه ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خود در حوزه غنی‌سازی اورانیوم، تهدیدی در زمینه منع اشاعه سلاح‌های هسته‌ای ایجاد نمی‌کند. و ایران همچنان به طور کامل به توافق هسته‌ای و اهداف آن متعهد است و همه فعالیت‌های خود را با همکاری و نظارت نزدیک و دائم آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام می‌دهد.»
در بخش دیگری از بیانیه آمده است: «غلبه بر چالش‌های پیش روی جامعه بین‌الملل در زمینه اجرای برنامه جامع اقدام مشترک، نیازمند اراده سیاسی و پاسخ جمعی قدرتمند، خصوصا از سوی اعضای این توافق است و در صورت رفع چالش‌های به وجود آمده ناشی از تحریم‌های آمریکا، ایران اجرای برجام را از سر می‌گیرد.»
همچنین نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین از قبیل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ضمن انتقاد شدید از مواضع واشنگتن در قبال تهران، درباره گام پنجم و نهایی کاهش تعهدات ایران در برجام اظهارنظر کرد.
"میخائیل اولیانوف" با اشاره به گام نهایی کاهش تعهدات ایران در برجام در انتقاد از مواضع واشنگتن گفت: «آمریکا همه تلاش خود را کرد تا ایران از برجام خارج شود».
او که طی یک سال اخیر بارها در رد مواضع آمریکا و سیاست کارزار فشار حداکثری دولت "دونالد ترامپ" علیه ایران اظهارنظر کرده بود، در یک پیام توئیتری نوشت: «ایالات متحده تمام تلاش خود را برای خروج ایران از برجام انجام داد و سرانجام به این هدف خود رسید. تهران اکنون با هیچ محدودیتی در زمینه هسته‌ای مواجه نیست (البته به جز محدودیت‌های ان‌پی‌تی). آیا این دقیقا همان چیزی است که واشنگتن به دنبال حصول بوده است؟»
بیانیه مشترک تروئیکای اروپایی
تروئیکای اروپا موسوم به گروه "E3" ، که پیش‌تر ایران را به فعال‌سازی مکانیسم حل اختلاف در صورت توقف اجرای تعهدات کلیدی برجام تهدید کرده بود در بیانیه‌ای مشترک، مواضعشان را درباره اقدامات هسته‌ای اخیر ایران به دنبال اجرایی شدن گام پنجم کاهش تعهدات برجامی بیان کردند. آن‌ها در این بیانیه بدون اشاره به خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام و قصور اروپا در جبران بازگشت تحریم‌ها علیه ایران، با طرح ادعای واهی "انجام اقدامات خشونت آمیز توسط ایران"، خواستار پرهیز از این اقدامات و از سر گرفته شدن رعایت مفاد توافق هسته‌ای سال 2015 با قدرت‌های جهانی (برجام) شدند. سران این سه کشور اروپایی در این بیانیه تأکید کردند: «از ایران می‌خواهیم از تمامی اقداماتی که در راستای توافق هسته‌ای نیستند عقب‌نشینی کند.»
اتحادیه اروپا؛ خواستار اجرای برجام
"جوزف بورل" رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا ضمن ابراز نگرانی از گام پنجم برجامی ایران و تاکید بر لزوم اجرای برجام بیش از هرزمانی دیگر گفت: «اجرای کامل توافق هسته‌ای توسط تمامی طرفین در حال حاضر برای ثبات منطقه‌ای و امنیت جهانی مهم‌تر از هر زمان دیگری است».
او روز دوشنبه در یک پیام توییتری از گام پنجم برجامی ایران در خصوص کاهش تعهداتش ذیل برجام ابراز تأسف کرد وتصریح کرد: «اتحادیه اروپا بر ارزیابی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای بررسی تعهدات ایران ذیل برجام تکیه می‌کند».
انگلیس: اقدامات ایران نگران کننده ست
سخنگوی نخست وزیر انگلیس هم روز دوشنبه در مصاحبه با خبرنگاران گفت: «اعلام ایران مبنی بر اینکه محدودیت‌های غنی‌سازی اورانیوم را کنار خواهد گذاشت بسیار نگران کننده است و انگلیس به فوریت با طرف‌های درگیر در مورد مراحل بعدی احتمالی صحبت می‌کند».
این مقام انگلیسی در ادامه افزود: «این به نفع همه است که این توافق همچنان برقرار باشد. ما همیشه گفته‌ایم که توافق هسته‌ای یک معامله متقابل است و با توجه به اعلام ایران، ما به فوریت در مورد مراحل بعدی با شرکا صحبت می‌کنیم. چشم انداز عدم تجهیز ایران به سلاح هسته‌ای، جهان را امن‌تر می‌کند».
آلمان؛ برجام در مسیر پایان
"هایکو ماس"وزیر خارجه آلمان اعلام کرد: «گام پنجم برجامی ایران احتمالاً اولین گام به سوی پایان این توافق هسته‌ای است.»
ماس با اشاره به گام‌های برجامی ایران در کاهش تعهداتش ذیل این توافق هسته‌ای گفت: «ایران از توافق هسته‌ای عقب‌نشینی کرده است. این اوضاع را بسیار دشوارتر می‌کند. هیچ‌کس نمی خواهد که ایران به سلاح‌های هسته‌ای دست یابد. ما با فرانسه و انگلیس در خصوص چگونگی واکنش به این اوضاع همکاری می‌کنیم».
او ادامه داد: «اقدام ایران در کنار گذاشتن محدودیت غنی‌سازی اورانیوم احتمالاً‌اولین گام به سوی پایان برجام است. ما قطعاً بار دیگر با ایران گفت‌وگو می‌کنیم. آنچه که اعلام شده است (گام پنجم برجامی ایران) با توافق سازگار نیست. اوضاع ساده‌تر نشده است و این احتمالاً اولین گام به سوی پایان این توافق است که ضرر بزرگتری محسوب می شود و هم‌اکنون بسیار بسیار مسئولانه این مسئله را بررسی می‌کنیم».
به نظر می‌رسد گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران و به طور کلی پرونده هسته‌ای، تحت الشعاع ماجرای ترور "شهیدسردار سپهبدسلیمانی" قرار گرفته است. پیش از این اقدام تروریستی آمریکا، با وساطت ژاپن، تحرکاتی برای رفع تحریم‌ها انجام شده بود. حسن روحانی به توکیو سفر و بعد از بازگشت از ارائه "پیشنهاد جدید" برای رفع تحریم‌ها سخن گفته بود و قرار بود رایزنی‌ها با ژاپن ادامه داشته باشد اما این توافق موقتا به حاشیه رفته است. همان طور که "سیدعباس موسوی" سخنگوی وزارت خارجه درباره مذاکره با اروپایی‌ها و برگشتن آمریکا به برجام گفت: «وقتی حساب ایران با آمریکا، در موضوع شهادت"سردارسلیمانی"صاف شد، آنگاه درباره برجام گفت‌وگو می‌کنیم.» و از طرفی دیگر حمایت کشورهای اروپایی از جنایت اخیر آمریکا و همگرایی آنان در این موضوع، این ظن را تقویت کرده است که این کشورها در راستای حمایت از آمریکا بخواهند بعد از این گام پنجم ایران،"مکانیسم ماشه" را فعال کرده و تمام تحریم‌ها را به قبل از برجام برگردانند گرچه حضور چین و روسیه در برجام، از احتمال این امر می‌کاهد.