به گزارش راهبرد معاصر؛ پس از ۱۲ سال گفتگو در مورد برنامه هسته ای ایران با کشورهای عضو گروه ۱+۵ (آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه و آلمان) برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام در تابستان ۲۰۱۵ تصویب شد. شش روز بعد از تصویب برجام، شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامه ۲۲۳۱ را تصویب کرد که بر اساس آن، هر شش قطعنامه قبلی صادر شده علیه ایران لغو شد. پس از چانه زنی زیاد بین ایران و آمریکا، طبق یکی از بندهای قطعنامه ۲۲۳۱، ایران به مدت ۵ سال از خرید و فروش تسلیحات متعارف منع شد. این بند از قطعنامه در اکتبر ۲۰۲۰ منقضی خواهد شد و پس از آن ایران این امکان را خواهد داشت که با سایر کشورها تجارت تسلیحات نظامی داشته باشد.
دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا در سال ۲۰۱۸ به رغم پایبندی کامل ایران به مفاد برجام و مخالفت های جامعه بین الملل، به صورت یکجانبه از توافق هسته ای ایران و ۱+۵ خارج شد و از آن پس به امید وادار کردن ایران به بازگشت به میز مذاکره و موافقت با توافقنامه مورد قبول آمریکا، فشارهای حداکثری به تهران را افزایش داد که نه تنها نتیجه بخش نبود بلکه ایران نیز گام هایی را در راستای کاهش تعهداتش ذیل برجام برداشت.
پس از پرتاب موفقیت آمیز ماهواره نور ۱ از سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و کسب یک موفقیت جدید برای جمهوری اسلامی، بهانه ای شده تا آمریکا اقدامات ضد ایرانی خود را با شدت بیشتری پیگیری کند. کسب این موفقیت به مذاق کشورهایی که به هیچ وجه خواهان پیشرفت ایران نیستند خوش نیامده و از همین رو آنها (انگلیس، فرانسه، آلمان و البته آمریکا) ایران را متهم به نقض قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت می کنند و کاخ سفید با سوءاستفاده از همین موضوع تلاش می کند تا بهانه ای برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران بیابد.
اکنون باگذشت نزدیک به ۵ سال از توافقنامه برجام، در صورت عدم بازگشت تحریم ها به واسطه بندهای یازدهم و دوازدهم قطعنامه ۲۲۳۱ ذیل برجام، تحریم های تسلیحات متعارف علیه ایران لغو خواهد شد، موضوعی که سبب افزایش تکاپوی دولت آمریکا برای جلوگیری از وقوع آن و اقدام این کشور برای تمدید نامحدود تحریم تسلیحاتی ایران گردیده است، چنانچه وزیر امور خارجه آمریکا اعلام کرده است که دولت متبوعش از هیچ تلاشی برای تمدید تحریم های تسلیحاتی علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد فروگذار نخواهد کرد و هر تلاشی که ممکن باشد برای تمدید تحریم های تسلیحاتی علیه ایران انجام خواهد داد.
ایالات متحده آمریکا به منظور بازگرداندن تحریم های شورای امنیت علیه ایران، دو نقشه را به موازات یکدیگر در نظر دارد که در اولین نقشه، ایالات متحده آمریکا قصد دارد با ارائه پیش نویس قطعنامه به شورای امنیت سازمان ملل تحریم های تسلیحاتی علیه ایران را تمدید کند. اما در صورت عدم موفقیت، به‌منظور پیشبرد نقشه دوم، این کشور در حال تدوین دلایل و توجیهات حقوقی به منظور ابقای ایالات‌متحده آمریکا در برجام است تا به این وسیله دولت این کشور بتواند از اهرم مکانیسم ماشه و احیای همه تحریم های قبل از امضای برجام علیه جمهوری اسلامی ایران استفاده کند.
روند فعال سازی مکانیسم ماشه چگونه است؟
مکانیسم ماشه در راستای حل اختلاف پیش بینی شده در برجام، فرآیندی است که اگر یکی از طرف های برجام به این جمع بندی برسد که طرف دیگر به تعهدات ذکر شده در این توافق پایبند نیست، می تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند که این کمیسیون، در چارچوب برجام و با هدف نظارت بر اجرای آن تاسیس شده است. اگر در بازه زمانی ۳۵ روزه، موضوع شکایت آنگونه که شاکی می خواهد حل و بررسی نشود، شاکی می تواند موضوع حل نشده را به عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد. همچنین شاکی می تواند با آگاه سازی شورای امنیت سازمان ملل درباره حل نشدن موضوع شکایت، عدم اجرای چشمگیر آن را متضمن شود. پس از آن، شورای امنیت نیز ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم ها یا بازگرداندن آنها قطعنامه صادر کند.
اگر در این مدت، شورای امنیت نتواند در این خصوص قطعنامه صادر کند، تمام تحریم های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بودند، به طور اتوماتیک بازمی گردند. به این ساز و کار، مکانیسم ماشه (Snapback) یا بازگشت سریع تحریم ها هم می گویند. نکته مهم این ساز و کار، این است که بازگشت تحریم ها، قابل وتو نیست بلکه «عدم بازگشت تحریم ها» قابلیت وتو دارد. یعنی رای گیری برای «بازگشت تحریم ها» انجام نمی شود بلکه برای «ادامه تعلیق تحریم ها» انجام می شود که حتی اگر شورا به آن رای ندهد، یک عضو دارای حق وتو می تواند رای را وتو کرده و عملا تحریم ها بازگردند.
آیا آمریکا می تواند به مکانیزم ماشه متوسل شود؟
اگر ایالات متحده آمریکا عضو برجام بود این حق را داشت که به عنوان یکی از اعضای توافق هسته‌ای از اهرم در نظر گرفته شده در قطعنامه ۲۲۳۱ و کشاندن آن به شورای امنیت سازمان ملل استفاده کند و یک مانور دیپلماتیک و حقوقی را در این خصوص داشته باشد. چون در این صورت آمریکا می توانست از نظر حقوقی و قانونی در شورای امنیت شرایط را برای استفاده از مکانیسم ماشه فراهم کند. اما زمانی که دونالد ترامپ رسماً از برجام خارج شده، آمریکا را از تمام حقوق مندرج در توافق هسته‌ای و نیز در قطعنامه ۲۲۳۱ محروم کرده است. لذا از نظر حقوقی آمریکا هیچ گونه توجیهی برای استفاده از قطعنامه ۲۲۳۱ در تداوم تحریم های تسلیحاتی ندارد.
میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان های بین المللی در وین در انتقاد از تلاش اخیر دولت آمریکا برای استفاده از ابزارهای توافق هسته‌ای و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل در راستای بازگرداندن تحریم های ایران و تمدید تحریم تسلیحاتی ایران در دو پیام توییتری نوشت: «آمریکا به اشتباه باور دارد که پاراگراف ۱۰ و ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، آمریکا را مجاز می سازد که از سازوکار اعمال دوباره تحریم ها برای بازگرداندن تحریم های سازمان ملل علیه ایران استفاده کند. شرکای آمریکایی باید متن را با دقت بیشتری بخوانند. هر دو پاراگراف به وضوح اشاره می کنند که این کار فقط از طریق روند مشخص شده در برجام قابل اجرا است.» وی همچنین در این باره نوشت: «بنابراین اگر آمریکا قصد دارد از سازوکار اعمال دوباره تحریم ها استفاده کند، ابتدا باید این مساله را به کمیسیون مشترک تحت برجام ارجاع دهد. برای اینکه این اتفاق بیفتد، آمریکا باید به جایگاه خود به عنوان عضوی از کمیسیون بازگشته و به طور قابل اطمینانی پایبندی خود در برجام را تضمین کند.»
فواد ایزدی عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در اظهاراتی گفت: « آمریکایی ها می گویند قصد دارند بدون اینکه به برجام برگردند از مکانیزم ماشه برجام استفاده کنند. آنها تفسیری از قطعنامه ۲۲۳۱ دارند و به کشورهای دیگر می گویند این تفسیر ما را بپذیرید. تفسیرشان این است که آمریکا عضو قطعنامه ۲۲۳۱ هست و داخل این قطعنامه هم مکانیزم ماشه وجود دارد و استفاده از آن نیازی به اجرای برجام ندارد. تفسیر آمریکایی ها از این قطعنامه خنده دار است و کسی هم آن را قبول نکرده است. در همان پاراگراف ۱۰ که آمریکا به آن اشاره می کند، می گوید اگر اختلافی شد باید از مکانیزم موجود در برجام استفاده شود. یعنی همان بندی که آمریکایی ها ادعا می کنند به آنها حق استفاده از مکانیزم ماشه را می دهد، می گوید باید از برجام استفاده شود و در برجام پروسه ای هست که ممکن است در انتها به مکانیزم ماشه بیانجامد. اما آمریکایی ها با خارج شدن از برجام این حق را از خود سلب کرده اند.»
رضا نصری تحلیلگر ارشد مسائل بین الملل در تویئتی نوشت: « تفسیر این قطعنامه هم یک تفسیر صرفاً «لفظی» نخواهد بود که حال بگوییم چون در این قطعنامه در زمان تدوین دولت آمریکا «شرکت‌کننده در برجام» خوانده شده، پس هم اکنون نیز - علیرغم همه تحولات متعاقب - از حق و حقوق یک «شرکت کننده در برجام» برخوردار است! در واقع، در تفسیر این قطعنامه باید «حُسن نیت» ، «بستر» و «هدف و غرض» قطعنامه و هر موردی که بتواند در امر تفسیر موضوعیت داشته باشد نقش داشته و در این فرایند در نظر گرفته شود. یعنی همه اقدامات، عملکردها، اظهارات رسمی دولت ها، گزارشات دبیرکل و توافقات و تحولات متعاقبی که پس از تصویب قطعنامه رخ داده همه در تفسیر آن موضوعیت و وزن خواهد داشت. مجموع این عوامل هم به نفع موضع مورد دلخواه دولت آمریکا - که صرفاً متکی به یک تفسیر لفظی است - نخواهد بود.»
اما برخی از تحلیلگران در نگاهی مخالف با رویکرد فوق براین عقیده هستند که ایالات متحده آمریکا می تواند زمینه تمدید تحریم های تسلیحاتی علیه ایران را فراهم سازد. ریچارد گلدبرگ عضو بنیاد دفاع از دموکراسی بر عقیده است که : « این قطعنامه الزام‌آور در موضوع اعمال مجدد (مکانیزم ماشه) ایالات‌متحده را به صورت دائمی «شریک برجام» معرفی می‌کند. در هیچ جای قطعنامه ۲۲۳۱ تصریح نشده که توقف مشارکت یک کشور عضو «توافق سیاسی موسوم به برجام»، سبب تغییر تعریف این قطعنامه از شریک برجام می شود. از منظر حقوقی (قانونی) قطعنامه شورای امنیت است و از منظر حقوقی به هیچ توافق سیاسی از قبیل برجام متکی و وابسته نیست. رویه‌های قطعنامه تحت فرمان شورای امنیت است و نه کمیسیون مشترک (برجام). قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل در کلیت خودش برای همه الزام آور است اما برجام فقط برای تعداد معدودی تعهد می آورد.»
امیرعلی ابوالفتح، کارشناس مسائل آمریکا درباره موضع گیری آمریکا پیرامون نزدیک شدن به پایان تحریم تسلیحاتی ایران و فشار برای فعال شدن «مکانسیم ماشه» علی رغم خروج یک طرفه آن از برجام گفت: « تحلیل آمریکایی ها این است که اگر آمریکا تحریم تسلیحاتی ایران یا همه تحریم های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران را برگرداند، ایران به طور کامل از برجام خارج می شود و بحث نظارتی را هم کنار می گذارد. اگر آمریکا نتواند بر اساس برجام عمل کند که البته همین طور هم هست؛ چرا که خودش به مشارکت در برجام پایان داده است، سراغ نقشه بعدی می روند و آن این است که یکی از کشورهای حاضر در برجام موضوع حل اختلافات و بند ۳۷ برجام را مطرح کند و بگوید که ایران تعهدات برجامی خودش را نقض کرده و موضوع را به جلسه وزرای خارجه و در نهایت به شورای امنیت بکشانند؛ در این فرایند مکانیزم ماشه بدون اینکه روسیه و چین حق وتو داشته باشند فعال شده و همه تحریم ها بازمی گردد. آمریکایی ها امیدشان این است که یکی از سه کشور اروپایی که در برجام اند و عضو شورای امنیت هم هستند این کار را بکنند» وی یادآور شد: « شاید بریتانیا این مسیر را در پیش بگیرد به هر حال این کشور به تازگی از اتحادیه اروپا خارج شده و مشکلاتش با آنها روز به روز افزایش پیدا می کند، همین موضوع باعث می شود که بیش از هر زمانی نیاز به حمایت های آمریکا داشته باشد.»
پیامدهای حقوقی اقدام یکجانبه آمریکا
اقدام یکجانبه آمریکا به عنوان عضو دائم شورای امنیت، ضمن اینکه قطعنامه مصوب چندجانبه این شورا را بی اعتبار می نماید بلکه با یکجانبه گرایی خود موجب بی اعتباری این سازمان و نهادهای اصلی آن ازجمله شورای امنیت در آینده می گردد. پیشنهاد آمریکا در تمدید یکجانبه تحریم تسلیحاتی ایران، تبعات مختلفی متعددی برای نظام حل و فصل مسالمت آمیز روابط بین الملل و ملل متحد نیز دارد، از جمله اینکه دولت آمریکا، عملاً با این اقدام در روند کاری سازمان ملل و شورای امنیت نوعی موازی کاری به وجود آورده است، به علاوه اینکه انجام اقدامات یکجانبه از سوی آمریکا، خارج از چهارچوب سازمان ملل باعث به وجود آمدن یک رویه و بدعت غیرقانونی در ارتباط با اختیارات شورای امنیت خواهد شد. علاوه براین، تلاش بین المللی کشورها به طور گروهی برای رسیدن به حفظ صلح و امنیت بین المللی، با انجام این اقدامات غیرقانونی و خودسرانه آمریکا کند گردیده و باعث می گردد که جامعه بین المللی درراه رسیدن به اهداف خود ناکام بماند.
نتیجه گیری
اشتیاق آمریکا به تمدید تحریم تسلیحاتی شورای امنیت علیه ایران را باید در چهار چوب اهداف نظامی و سیاسی منطقه ای آمریکا بررسی کرد. پمپئو و همکارانش عقیده دارند که اگر بتوانند شورای امنیت را وادار به ادامه تحریم های سازمان ملل علیه ایران کنند به سیاست ضد ایرانی خود یک وجهه بین المللی خواهند داد. به نظر می آید، هدف اصلی آمریکا تضعیف ایران به عنوان کشوری مستقل و مطرح در خلیج فارس و آسیای غربی است. برای رسیدن به این هدف، آمریکا از ابزارهای مختلفی استفاده کرده و خواهد کرد.