به گزارش راهبرد معاصر؛ حسن روحانی امروز (20 اسفند 1397) در صدر هیأتی اقتصادی و سیاسی عازم عراق شد. همه نگاه ها به این سفر مهم روحانی دوخته شده است، سفری که پس از انتخاب او به عنوان رییس جمهور برای اولین بار انجام می گیرد. اما سوال مهم اینجاست که چرا سفر به عراق هم از بعد سیاسی و هم اقتصادی برای ایران حائز اهمیت است؟ اگر از بعد سیاسی بخواهیم به سوال پاسخ بدهیم باید گفت، در شرایطی که رفت و آمدهای دیپلماتیک آمریکا و آل سعود در میان شرکای اصلی (در حوزه اقتصادی) ایران در بالاترین سطوح برای افزایش فشارها بر اقتصاد ایران شدت پیدا کرده، ایران به عراق به عنوان گذرگاهی برای کاهش فشار تحریم های اقتصادی می نگرد. اما از بعد اقتصادی و تجاری هم اگر به روابط ایران و عراق نگاه کنیم، آمارها نشان دهنده صدرنشینی بازار این کشور در فهرست شرکای تجاری ایران دارد. بر اساس آخرین آمار منتشر شده از سوی گمرک و مطابق آمار تجارت خارجی ایران، تا پایان دی ماه سال 97 «عراق» جایگاه نخست صادراتی ایران در منطقه و دومین شریک اقتصادی آن پس از «چین» است. به طوری که فاصله میان صادرات ایران به چین و صادرات ایران به عراق در این مدت تنها حدود 9 میلیون دلار بوده است. بررسی روند رشد افزایش ارزش صادرات ایران به عراق طی سال های اخیر نشان از این دارد که عراق به زودی به بزرگترین مقصد صادرات کالاهای ایرانی تبدیل خواهد شد.
عراق بزرگترین شریک منطقه ایران در حوزه صادرات
آمارها حاکی از آن است که میزان واردات عراقی ها در 10 ماه منتهی به دی سال 97 به حدود 7.5 میلیارد دلار رسیده است که در مقایسه با دی ماه سال 1396 حدود 5.2 میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده، رشد 45 درصدی داشته است. همچنین مطابق آمارها، تراز تجاری ایران و عراق مثبت و حدود 7.46 میلیارد دلار به نفع ایران بوده است.
بررسی جزئیات آماری تجارت با عراق، داده های دقیق تری از روند تجارت با این کشور ارائه می دهد. براساس آمارهای منتشره از سوی سازمان گمرک، تا پایان دی ماه سال 1397، ارزش صادرات غیرنفتی ایران به عراق در حدود 7 میلیارد و 515 میلیون دلار بوده که تنها 9 میلیون دلار کمتر از صادرات ایران به «چین» است. علاوه بر تجارت کالایی، عراق در حوزه واردات انرژی نیز به یکی از شرکای با اهمیت ایران در منطقه تبدیل شده و این همکاری‌ها حتی با اعمال محدودیت های تحریمی آمریکا نیز ادامه دارد. با همه این تفاسیر، «عراق» را می توان پایگاه عمده صادراتی ایران در منطقه نام برد. نکته قابل توجه در حوزه تجارت خارجی با کشور عراق روند رو به رشد آن در سال اخیر است، آمارها حاکی از آن است که میزان واردات عراقی ها در 10 ماه منتهی به دی سال 97 به حدود 7.5 میلیارد دلار رسیده است که در مقایسه با دی ماه سال 1396 حدود 5.2 میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده، رشد 45 درصدی داشته است. همچنین مطابق آمارها، تراز تجاری ایران و عراق مثبت و حدود 7.46 میلیارد دلار به نفع ایران بوده است. این میزان از تراز تجاری مثبت با یک کشور خاص می تواند قدرت ارزآوری آن کشور را به شدت افزایش دهد، اما نکته قابل تامل در این زمینه آن است که علاوه بر تراز تجاری مثبت باید بسترهای لازم برای تسهیل ورود ارز به داخل کشور فراهم گردد. در واقع بانک مرکزی و وزارت اقتصاد باید در تعاملی سازنده بتوانند زمینه های برقراری مراودات پولی و بانکی را تسهیل نمایند تا شاهد اثربخشی این سطح از تراز تجاری مثبت در بخش های گوناگون اقتصاد کشور باشیم.
ظرفیت های بالقوه عراق برای ایران
ظرفیت های موجود در اقتصاد عراق به ویژه با پایان جنگ علیه داعش می تواند فرصت بی نظیری برای تجار ایرانی و بویژه فعالان ساختمانی و پیمانکاران قرار دهد. نیاز عراق به برق نیز فرصت دیگری است که اگرچه در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته اما اشکالات اجرایی در دریافت مطالبات از عراقی ها این روند را تاحدودی دچار خدشه کرده که انتظار می رود در سفر روحانی به عراق اشکالات فعلی برطرف گردد.
یکی از حوزه هایی که در مراودات اقتصادی ایران و عراق کمتر مورد توجه قرار گرفته ظرفیت های بالای ایران در توریسم سلامت است. هم اکنون بطور غیر رسمی بین ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار عراقی به دلیل سطح بالای خدمات پزشکی در ایران و ارزانی این خدمات برای درمان به کشورمان مراجعه می کنند که با کاهش ارزش پول ملی در برابر دینار عراقی این مساله گسترش بیشتری نیز یافته است اما متاسفانه به دلیل نبود ساختار تعریف شده مشخص این جمعیت بطور غیر رسمی وارد کشور می شود در حالی که پتانسیل بالایی برای جذب تعداد بیشتری بیمار عراقی وجود دارد که در غفلت وزارت بهداشت و دیگر نهادهای مسول عملا دلالان منافع این بازار را نصیب خود می کنند.
ظرفیت های نظام مالی عراق
در سیستم مبادلات کشورهای همسایه ای چون عراق و افغانستان مبادلات متوسط و پایین تر به صورت نقدی معامله می شود و این مزیت ارزی برای کشور به شمار می رود. بانک ها در مبادلات و معاملات سنگین تر ورود می کنند، بنابراین در مبادلات سبک تر می توان به صورت نقدی براین وجه تجاری حساب کرد. خوشبختانه با سفر رئیس بانک مرکزی، وزیر صمت و رئیس جمهوری ایران اسلامی فضا برای مبادلات تجاری و اقتصادی دو کشور مناسب و مهیا شده است. انتظار می رود بعد از رایزنی های طرفین، عراق در بخش دور زدن تحریم ها کمک های شایان توجهی به ایران مبذول دارد.
از طرف دیگر، حضور گروهک تروریستی داعش در عراق منجر به ایجاد خسارت فراوانی بر عراق شد بنحوی که فعالیت های تخریبی و تروریستی یاد شده موجب عقب ماندگی سیستم های بانکی و اقتصادی این کشور شده است. از این رو رصد فعالیت های اقتصادی عراق در حال حاضر آنچنان برای آمریکا مقدور نیست، لذا این مساله مزیت بزرگی در شرایط تحریم برای هر دو کشور در راستای استفاده از ظرفیت های اقتصادی طرفین به شمار می رود.
ظرفیت های همکاری ایران و عراق در حوزه حمل و نقل
حل مسائل گمرکی ایران و عراق بسیار حائز اهمیت است چرا که استفاده از بنادر کشورهایی چون ترکیه و اردن با توجه به افزایش هزینه های حمل و نقل چندان به صرفه نیست. از این رو تسهیل واردات و صادرات به عراق و تمرکز در تسهیل مجوزهای وارداتی از عراق موضوع مهمی است که باید در دستور کار مسوولین قرار داده شود. حل مسائل گمرگی بخصوص از مرزهای شلمچه و چذابه از موضوعاتی است که همواره بازرگانان و تجار به دنبال آن هستند، لذا حل مسائل عنوان شده می تواند با ساده کردن دسترسی ها بخشی از نیاز وارداتی یا تجاری ایران با عراق را فراهم کند.
عراق بستری برای دور زدن تحریم ها
با توجه به تحریم های ظالمانه و یکجانبه ایالات متحده علیه ایران و سیاست جمهوری اسلامی برای دور زدن تحریم ها در تجارت با همسایگان، مناسبات و مراودات دوستانه و در سطح عالی با عراق می تواند این کشور را به مفری برای خنثی سازی محدودیت های اقتصادی تبدیل کرده و از سطح فشارهای تحریمی علیه ایران بکاهد
با نگاهی به نقشه تجاری ایران در منطقه و جایگاه نخست عراق در مقاصد صادراتی کشور، پاسخ این سوال را که چرا عراق و سفر رئیس جمهور ایران به این کشور از این درجه از اهمیت برخوردار است را می توان دریافت. از سوی دیگر، با توجه به تحریم های ظالمانه و یکجانبه ایالات متحده علیه ایران و سیاست جمهوری اسلامی برای دور زدن تحریم ها در تجارت با همسایگان، مناسبات و مراودات دوستانه و در سطح عالی با عراق می تواند این کشور را به مفری برای خنثی سازی محدودیت های اقتصادی تبدیل کرده و از سطح فشارهای تحریمی علیه ایران بکاهد و همچنین در بحث همکاری اقتصادی با سوریه و بازسازی این کشور نیز نقش محوری ایفا کند. لازم به ذکر است سفر روحانی به عراق می تواند بستر ساز حضور پر رنگ تر شرکت های مرتبط با حوزه های عمرانی در این کشور برای تسریع روند بازسازی باشد و آثار و برکاتی برای محکم تر شدن گام های حضور اقتصادی ایران در عراق داشته باشد.
عراق دروازه واردات کالاهای تحریمی
ایران در شرایط تحریم امیدوار است برخی از کالاهای مورد نیاز خود را که امکان خرید آن برای شرکت های ایرانی مقدور نیست از جمله قطعات خودرو، مواد اولیه واحدهای صنعتی و کلیه کالاهایی که در لیست تحریم های امریکا قرار دارند از سایر کشورها منجمله از کشور عراق وارد کند. استفاده از فرصت تجاری با عراق در شرایط تحریمی قطعا می تواند به واردات برخی کالاهای ممنوعه به ایران کمک شایان توجهی باشد، از این رو کمک به ساده سازی و دوری از بروکراسی اداری بسیار شایان توجه است.
بهره سخن
با توجه به موضوعات مطروحه، به نظر می رسد، روابط اقتصادی و سیاسی ایران و عراق در آستانه یک تحول اساسی قرار گرفته است، چراکه با سفر روحانی در صدر هیاتی بلندپایه متشکل از مقامات ارشد دولتی و نمایندگان بخش خصوصی، تجارت با این کشور وارد فاز جدیدی خواهد شد. سفری که با استقبال مقامات عراقی هم مواجه شده است، به طوری‌که «برهم صالح»، رییس جمهور عراق، طی اظهاراتی عنوان کرده که روابط با تهران برای این کشور از اهمیت بالایی برخوردار است. البته اهمیت این سفر برای طرف ایرانی هم کمتر از طرف عراقی نیست، چراکه عراق بزرگترین شریک تجاری ایران در منطقه به شمار می رود. در این سفر، مقامات ارشد دولتی و گروهی از نمایندگان بخش خصوصی به سرپرستی غلامحسین شافعی، رئیس اتاق ایران، رئیس‌جمهور را همراهی خواهند کرد. با بررسی اظهارات مقامات سیاسی و اقتصادی و همچنین چالش های موجود، به نظر می رسد اهم موضوعات مورد بررسی میان دو طرف در رابطه با «مباحث حوزه های نفتی از قبیل چاه های نفتی مشترک، روابط گازی و انرژی دو کشور، لغو احتمالی روادید سفر در برخی سطوح و تبادل مالی و بانکی میان تهران ــ بغداد» باشد.
بازار عراق بازار بکر و بزرگی است که حضور دایمی در آن نیازمند وجود یک برنامه استراتژیک و گسترده است که جایگاه همه نهادهای فعال به درستی در آن مشخص شده باشد. باید مراقب حضور رقبای تجاری منطقه ای خصوصا ترکیه و عربستان بود که با شدت در حال بازکردن جای پا در عراق هستند. اینکه فاتح یلدیز، سفیر ترکیه در عراق بعد از رسانه‌ای شدن سفر روحانی به عراق اعلام کرد که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه 31 مارس (اواسط فروردین ماه) به بغداد سفر خواهد کرد حاکی از رقابت تنگاتنگ ایران و ترکیه بر سر بازار عراق است.