به گزارش راهبرد معاصر؛ مناسبات ترکیه و امارات متحده عربی در سال 2020 با تنش بی‌سابقه‌ای همراه بود به طوری که خلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه در ادامه تنش‌های موجود میان دو کشور تاکید کرده بود ابوظبی به منافع آنکار در لیبی و سوریه آسیب وارد کرده و ترکیه در زمان و مکان مناسب به این اقدامات امارات پاسخ خواهد داد. با این حال با آغاز سال 2021 و آشتی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، امارات متحده عربی سیگنال‌هایی برای احیای روابط به آنکارا ارسال کرده است. حال این پرسش مطرح است که چه عوامل و انگیزه‌های موجب تغییر گفتمان ابوظبی نسبت به آنکارا شده است؟ آیا پس از اظهارات آشتی‌جویانه و لحن ملایم انور قرقاش، می‌توان نسبت به بهبود روابط بین ترکیه و امارات خوش‌بین بود؟
انگیزه‌ها و اهداف امارات از عادی‌سازی روابط با ترکیه
انور قرقاش، وزیر مشاور در امور خارجه امارات 8 ژانویه 2021 در گفت‌وگو با بلومبرگ گفت: «امارات شریک تجاری شماره یک ترکیه در خاورمیانه است و ما هیچ دشمنی با این کشور نداریم.» قرقاش 10 ژانویه 2021 نیز در گفت‌وگو با شبکه اسکای نیوز عربی امارات تصریح کرد: «ما به ترکیه می‌گوییم که خواهان مناسبات طبیعی با این کشور هستیم که به حاکمیت یکدیگر احترام گذاشته شود.» وی افزود: «ما از آنکارا می‌خواهیم که حامی اساسی اخوان‌المسلمین نباشد، ما از ترکیه می‌خواهیم که در روابط خود با کشورهای عربی تجدیدنظر کند.» این مقام اماراتی تأکید کرد «ما هیچ دلیلی نداریم تا با ترکیه اختلاف داشته باشیم، هیچ مشکلی نیز وجود ندارد، امروز مشاهده می‌کنیم که شاخص‌های اخیر ترکیه نظیر روابط گسترده با اروپا تشویق کننده است.»
البته قرقاش برای بهبود روابط با ترکیه یک شرط نیز گذاشته است. وی گفته است در منطقه نسبت به نقش اخوان‌المسلمین و اقدامات تحریک‌کننده این گروه دیدگاه منفی وجود دارد؛ لذا حمایت از این گروه به سود روابط ترکیه با کشورهای عربی نیست. در واقع ابوظبی از آنکارا به عنوان حامی اصلی اخوان‌المسلمین خواسته است از حمایت خود از این جریان پایان دهد و جهت‌گیری سیاست‌های عربی خود را برای بازگشت روابط عادی تغییر دهد.
با این حال مقامات آنکارا تاکنون پاسخی به اظهارات آشتی جویانه قرقاش نداده‌اند. علاوه بر آن رسانه‌های دو کشور همچنان به انتشار اخبار و گزارش‌های تند علیه همدیگر ادامه می‌دهند. اما این پرسش مطرح است که چه عوامل و انگیزه‌هایی موجب شده‌اند که ابوظبی به سمت کاهش تنش با ترکیه متمایل شود.
1. بهبود روابط عربستان‌سعودی با ترکیه
یکی از دلایل و انگیزه‌هایی که موجب شده است ابوظبی دیدگاه خود را نسبت به آنکارا تغییر دهد و لحن ملایم و آشتی‌جویانه‌ای بکار گیرد، تحرکات ریاض و آنکارا برای ازسرگیری روابط دوجانبه است. عربستان سعودی و ترکیه پس از سال‌ها تنش به دلیل تعارض دیدگاه‌ها و منافع در بحران‌های منطقه نظیر: سوریه، مصر، قطر و لیبی و قتل جمال خاشقچی به سمت تنش‌زدایی در روابط گام برداشته‌اند. طی سه ماه گذشته عربستان و ترکیه سیگنال‌های متعددی برای یکدیگر ارسال کرده‌اند. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و سلمان بن عبدالعزیز آل‌سعود، پادشاه عربستان، در20 نوامبر بر سر باز بودن کانال‌های گفت‌وگو برای گسترش روابط دوجانبه میان دو کشور و رفع مشکلات به توافق رسیدند. علاوه بر آن برای نخستین‌بار پس از ماجرای قتل جمال خاشقچی، وزرای امور خارجه عربستان و ترکیه در حاشیه نشست وزرای امور خارجه سازمان همکاری اسلامی دیدار کردند. در این دیدار که در حاشیه نشست وزرای امور خارجه سازمان همکاری اسلامی در نیامی، پایتخت نیجریه، برگزار شد چاووش اوغلو میزبانی عربستان از نشست گروه 20 را شایسته تقدیر و تحسین دانست. وزیر امور خارجه ترکیه با انتشار توئیتی نیز تأکید کرد که «نشستی صادقانه» با همتای عربستان خود داشته است. او همچنین بر اهمیت روابط آنکارا و ریاض تأکید کرد و گفت که «شراکت قدرتمند ترکیه و عربستان تنها به نفع دو کشور نیست؛ بلکه به سود همه کشورهای منطقه است.»
علاوه بر آن بسیاری از رسانه‌ها از تلاش لبنان و قطر برای میانجیگری بین روابط ترکیه و عربستان خبر داده‌اند. شبکه خبری الجدید لبنان تأکید کرد که سعد الحریری مأمور تشکیل کابینه این کشور در جریان سفر خود به ترکیه، «مأموریت محرمانه‌ای» داشت. این مأموریت درباره میانجیگری بین ترکیه و عربستان سعودی است که با موافقت امارات عربی متحده صورت گرفته است.
در همین راستا مطلق القحطانی، نماینده ویژه وزیر خارجه قطر در امور مبارزه با تروریسم و میانجیگری در منازعات نیز از آمادگی دوحه برای میانجیگری میان ترکیه و عربستان سعودی خبر داد. این مقام قطری افزود: «چنانچه این دو کشور بر این باور باشند که کشور قطر در این میانجیگری نقش داشته باشد، انجام این کار امکان‌پذیر است.
2. نگرانی از دولت بایدن
دومین انگیزه امارات برای بهبود روابط با ترکیه به قدرت رسیدن جو بایدن است. دوران چهارساله دولت آمریكا به رهبری دونالد ترامپ برای امارات متحده عربی نقطه عطفی محسوب می‌شود. حکام امارات دونالد ترامپ را حامی و پشتوانه خود در منطقه می‌دانستند. دونالد ترامپ همچنین سپر محکمی در برابر انتقادات بین‌المللی از اقدامات محمد بن زاید شامل نقض حقوق بشر و سرکوب مخالفان داخلی و خارجی تا تداوم جنگ در یمن بود. این حمایت مطلق در سایه ریاست جمهوری جو بایدن تکرار نخواهد شد.
مقامات امارات متحده عربی از شکست دونالد ترامپ و دولت جمهوری‌خواه همچنان در شوک به سر می‌برند. نگرانی ابوظبی از شکست دونالد ترامپ و پیروزی جو بایدن کاملاً مشهود و ملموس است. در حقیقت امارات به دلایل متعددی نظیر: کاهش فشارها علیه جمهوری اسلامی ایران و بازگشت آمریکا به برجام، قدرت‌گیری جنبش اخوان‌المسلیمن، افزایش فشارها در خصوص پرونده‌های حقوق بشر و عدم فروش تسلیحات پیشرفته و مخالفت با سیاست‌های منطقه‌ای امارات در سوریه، لیبی و یمن از روی کار آمدن جو بایدن نگران است.
ترکیه نیز به دلایلی نظیر رویکرد منفی بایدن به رجب طیب اردوغان، نقض حقوق بشر، مخالفت بایدن با سیاست خارجی منطقه‌ای ترکیه و احتمال تشدید اختلافات پیرامون سامانه اس400، از روی کار آمدن جو بایدن نگران می‌باشد.
در این بین پرونده حقوق بشر و سیاست خارجی منطقه‌ای نگرانی مشترک ابوظبی و آنکارا هستند. ترکیه و امارات طی چند سال گذشته در بسیاری از کشورها از جمله لیبی با یکدیگر وارد جنگ نیابتی شده‌اند. این امر اگرچه موجب تشدید تنش میان این کشور شده اما دونالد ترامپ واکنشی به اقدامات و سیاست‌های این دو بازیگر اتخاذ نمی‌کرد.
برای دو کشور امارات و ترکیه باقی ماندن دونالد ترامپ در رأس قدرت آمریکا، بهترین هدیه بود. دونالد ترامپ با محمد بن زاید و رجب طیب اردوغان روابط خوبی داشت. در حقیقت عاملی که می‌تواند انگیزه تنش‌زدایی ابوظبی - آنکارا را تقویت کند، فقدان دونالد ترامپ به عنوان هم‌پیمان کلیدی است. اولویت ترامپ در روابط دوجانبه مسائل مالی و اقتصادی بود از این‌رو به ندرت وارد اختلافات دو کشور در بحران‌های منطقه می‌شد. امری که بعید است در دولت بایدن تکرار شود. به همین جهت امارات و ترکیه تلاش دارند با هدف کاهش اختلافات در جبهه‌های متعدد منطقه‌ای با دولت دموکرات‌ها وارد تنش نشوند.
3. هماهنگی ترکیه و مصر در لیبی
سومین عاملی که موجب شده امارات به سمت عادی‌سازی روابط با ترکیه متمایل شود، تحرکات آنکارا و قاهره در خصوص کاهش تنش‌ها به خصوص در پرونده جنگ لیبی است. مناسبات قاهره و آنکارا که از زمان کودتای ارتش مصر علیه محمد مرسی، رئیس جمهور اخوانی مصر و خودداری ترکیه از پذیرش این کودتا، شاهد بحران سیاسی بود اکنون وارد مرحله جدیدی شده است.
در تحولات جدید در مناسبات دو کشور پس از سفر هیات مصری به طرابلس پایتخت لیبی، تماس‌های بسیاری میان مقامات مصری و ترکیه‌ای در سطح امنیتی و اطلاعاتی برقرار شده است. در این تماس‌ها و دیدارهای حضوری میان مسئولان بلندپایه دو کشور، برای نخستین بار موارد هماهنگ شده و توافق اولیه درخصوص برخی پرونده‌های منطقه‌ای مطرح شده است.
از سوی دیگر، مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه اخیرا اعلام کرده است آنکارا و مصر برای تدوین نقشه‌راهی درخصوص مناسبات دوجانبه در تلاش و همکاری هستند. چاووش اوغلو افزود که ارتباط با مصر در زمینه اطلاعاتی برای تقویت مناسبات ادامه دارد و وزارت امور خارجه دو کشور مشغول گفت‌وگو و مذاکرات هستند. رئیس دستگاه دیپلماسی ترکیه اظهار داشت که سال گذشته در نشست‌های بین‌المللی با سامح الشکری، همتای مصری خود دیدار کرده و دو طرف بر لزوم همکاری برای تدوین نقشه‌راه روابط دوجانبه تاکید کرده‌اند.
مصر و امارات در سایه اختلاف دیدگاه‌ها درقبال برخی پرونده‌های منطقه‌ای به خصوص پرونده لیبی و اتیوپی در چارچوب فشار متقابل به یکدیگر به سوء استفاده از موضوع ارتباط با ترکیه پرداخته‌اند. مصر به دلیل آشتی کشورهای شورای همکاری با قطر که بدون مدنظر قرار دادن خواسته‌ها و ملاحظات مصر حاصل شد، خشمگین است و در سایه توقف حمایت امارات و عربستان از قاهره در همه سطوح، شروع به تحرکاتی به دور از منطق تسلیم شدن در برابر فشارهای این دو کشور پرداخته است.
به هر ترتیب اقدامات اخیر مصر خشم مقامات امارات را برانگیخه است؛ به خصوص که ابوظبی نمی‌خواهد در پرونده لیبی به حاشیه رانده شود و در این نبرد نیابتی از ترکیه شکست بخورد. در واقع سخنان انور قرقاش، وزیر مشاور در امور خارجه امارات که لحنی کاملا متفاوت در قبال ترکیه پیشه کرده و گفته بود ابوظبی شریک تجاری نخست آنکارا در خاورمیانه است، در چارچوب خشم حاکمان امارات از نظام مصر مطرح شده بود.
4. بحران مالی
یکی از مولفه‌هایی که امارات متحده عربی و ترکیه را به سمت تنش‌زدایی در روابط سوق می‌دهد، پرونده اقتصادی است. پاندمی کرونا موجب شکل‌گیری بحران مالی برای بسیاری از کشورها شده است. البته بحران مالی برای آنکارا بیش از ابوظبی اهمیت دارد؛ چراکه ترکیه از تحریم‌های احتمالی دولت جو بایدن درخصوص سامانه اس 400 روسی به شدت نگران است.
در واقع مشکلات مالی و بحران اقتصادی ترکیه می‌تواند به مثابه کاتالیزوری در پیشبرد روابط با امارات نقش‌آفرینی کند. به خصوص که ابوظبی در حال حاضر یکی از برجسته‌ترین شرکای اقتصادی آنکارا در منطقه است و به رغم بحران‌های سیاسی متوالی که روابط دو کشور را تحت تأثیر قرار داده، مبادلات تجاری و سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی همچنان ادامه دارد.
در این بین همکاری اقتصادی امارت دبی با ترکیه بیش از سایر امارت‌های دیگر است به عنوان مثال در دسامبر 2020 با همکاری وزارت بازرگانی ترکیه و شورای صادرکنندگان این کشور «مرکز تجارت ترکیه» در شهرک صنعتی قیصری دبی افتتاح شد؛ امری که حاکی از عدم تأثیرپذیری روابط اقتصادی در مناسبات ترکیه و امارات است.
نتیجه‌گیری
موضع جدید ابوظبی در قبال آنکارا در حالی صورت می‌گیرد که ریشه‌های اساسی تنش بین امارات و ترکیه بسیار متعدد است. تنش بر سر جریان اخوان‌المسلمین، که امارات آن را تروریستی می‌داند امر آسانی نیست که ترکیه بتواند به سادگی از کنار آن عبور کند. مسئله حائز اهمیت دیگر در این زمینه افزایش تحرکات ترکیه در منطقه است که امارات به شدت از آن نگران است و همواره در جبهه مقابل ترک‌ها ایستاده است. کودتای نظامی علیه محمد مرسی، رقابت بر سر حضور در آفریقا، کودتای نظامی علیه اردوغان، بحران قطر، بحران سوریه و درگیری‌های لیبی و یمن از جمله پرونده‌های مفتوح در روابط دو کشور است.
در پایان می‌توان گفت که تنش‌های میان ابوظبی و آنکارا، اختلافاتی راهبردی است که ریشه‌های ایدئولوژیک دارد بنابراین حتی اگر دو طرف اراده‌ای برای پایان دادن به تنش‌ها داشته باشند نمی‌توان به بازگشت روابط به سال‌های پیش از تنش امیدوار بود. در واقع می‌توان گفت که اگر در آینده اقداماتی در راستای عادی سازی صورت پذیرد با هدف جلوگیری از افزایش سطح اختلافات و به نوعی مدیریت تنش‌ها در جبهه‌های متعدد است.