آیا فصل جدیدی از روابط میان ایران و ترکیه در‌حال شکل‌گیری است؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ در دو دهه گذشته، روابط ایران و ترکیه با الگوهای تکراری دوستی و دشمنی همراه بوده است. علی‌رغم اولویت‌های متفاوت سیاست خارجی و منافع متضاد، دو قدرت منطقه‌ای موفق شده‌اند در رسیدگی به مسائل ژئوپلیتیکی و اقتصادی تفکیکی ایجاد کنند. انتظار می‌رود با قدرت گرفتن سید‌ابراهیم رئیسی، استراتژی تفکیک مسائل ژئوپلیتیک و اقتصادی برای تعیین مسیر آینده روابط دوجانبه ادامه یابد.

در تاریخ 15 نوامبر 2021، مولود چاووش اوغلو وزیر امورخارجه ترکیه با سیدابراهیم رئیسی و حسین امیرعبداللهیان همتای ایرانی خود در تهران دیدار کرد و در مورد روابط اقتصادی، نگرانی‌ها در مورد مرز مشترک و تحولات جاری در منطقه بحث و تبادل نظر کرد. وزیر امور خارجه ترکیه در نشست خبری مشترک با امیرعبداللهیان از تمایل دو کشور برای همکاری بر روی «نقشه راه همکاری بلندمدت همه جانبه به پیشنهاد ایران» تاکید کرد.

دو هفته بعد، در 29 نوامبر 2021، روسای جمهور ایران و ترکیه برای اولین بار در حاشیه پانزدهمین اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی که در ترکمنستان برگزار شد، دیدار کردند. در این دیدار، دو کشور یادداشتی در خصوص بهبود همه جانبه روابط دوجانبه امضا و توافق کردند که در هفتمین نشست شورای همکاری در سطح عالی، رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به تهران سفر خواهد کرد.

با روی کار آمدن سیدابراهیم رئیسی در ایران، این امید را ایجاد کرده که فصل جدیدی در روابط ایران و ترکیه باز شود. سیاست دولت سیزدهم ایران مبتنی بر اولویت بخشی به همسایگان است که با هدف کاهش تنش بین ایران و عربستان سعودی و امارات متحده عربی اتخاذ شده است. در همین حال ترکیه به سمت تنش‌زدایی با مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی قدم برداشته است. در حالی که به نظر می‌رسد ایران و ترکیه در حال تلاش برای حل اختلافات و ایجاد پیوندهای قوی هستند، واقعیت‌هایی که جهت و پویایی آینده روابط دوجانبه بین دو کشور را تعیین می‌کند، بسیار پیچیده‌تر است.

به طور کلی، روابط ایران و ترکیه در دو دهه گذشته را می‌توان به چهار مرحله اصلی تقسیم کرد.

مرحله نخست ( ۲۰۰۱ -۲۰۱۰): روابط دوستانه تهران و آنکارا با تعدادی از تحولات مانند جنگ ایالات متحده در افغانستان، نقش میانجی گرایانه ترکیه در پرونده هسته‌ای ایران و حادثه ناوگان کمک‌رسانی ماوی مرمره در سال 2010  تقویت شد.

مرحله دوم ( ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵): الگوی روابط دوستانه دوجانبه، جای خود را به دوره رقابت شدید ژئوپلیتیکی داد که بیشتر به دلیل خیزش‌های اعراب در سال ۲۰۱۱ و جنگ داخلی سوریه بود.

در مرحله سوم (2016-2017)، روابط در نتیجه مخالفت ایران با کودتای نافرجام سال 2016 در ترکیه، محکومیت متقابل تصویب همه پرسی بحث برانگیز استقلال توسط دولت اقلیم کردستان عراق در سال 2017 و تشکیل روند صلح آستانه در سوریه، روابط بین طرفین بهبود یافت.

مرحله چهارم ( ۲۰۱۸ تا اکنون): روابط دو کشور عمدتاً به دلیل تنش‌های سوریه، عراق و قفقاز جنوبی بین همکاری و درگیری در نوسان بوده است.

سوریه همچنان محل اختلاف است زیرا سرنوشت شمال غربی استان ادلب نامشخص است. حملات نظامی ترکیه در آخرین پایگاه اصلی شورشیان ادلب از اکتبر 2017، الگوهای رقابت بین ایران و ترکیه را تقویت کرده است. در کنار بحران ادلب، شمال عراق - به ویژه منطقه مورد مناقشه سنجار - همچنان کانون رقابت ژئوپلیتیکی عظیم بین بازیگران خارجی، به ویژه بین ایران و ترکیه است. در سنجار، ایران از نیروهای نیابتی شیعه برای تثبیت حضور نظامی خود استفاده می‌کند، در حالی که ترکیه به دنبال تضعیف حزب کارگران کردستان است  که توسط ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ترکیه به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته شده است.

در حوزه قفقاز جنوبی، جایی که به دلیل جنگ دوم قره باغ در سال 2020، وضعیت موجود به نفع ترکیه و آذربایجان تغییر کرد، ایران و ترکیه برای توسعه حضود و نفوذ اقتصادی و ژئوپلیتیکی بیشتر با یکدیگر رقابت می‌کنند. به عنوان پیامد مستقیم درگیری بین آذربایجان و ارمنستان در سال 2020، ایران فضای محدودی برای مانورهای ژئوپلیتیکی در شمال مرز خود دارد، در حالی که ترکیه توانسته از طریق کریدور زمینی، آذربایجان را به نخجوان وصل کند که در تضاد با منافع منطقه ای ایران است. وضعیت کنونی روابط تهران و آنکارا را می‌توان نوعی همکاری متضاد توصیف کرد که در آن مسائل اقتصادی و رقابت‌های ژئوپلیتیکی به‌عنوان یک اصل راهنما عمل می‌کنند که از سرریز منفی برخی اختلافات به حوزه‌های همکاری دوجانبه جلوگیری می‌کند.

در حوزه روابط اقتصادی ایران و ترکیه، اگرچه حجم تجارت از هدف 30 میلیارد دلاری که در سال 2020 به رقم ناچیز 3.4 میلیارد دلار می‌رسد، بسیار عقب‌تر است، اما واقعیت این است که استراتژی تفکیک مسائل ژئوپلیتیک و اقتصادی به دو کشور کمک کرده است تا مبادلات تجاری بین خود را توسعه دهند. رابطه‌ای که نه توسط یک مشارکت استراتژیک بادوام، بلکه توسط عمل‌گرایی کوتاه مدت و سیاست‌های واقع بینانه هدایت می‌شود.

موفقیت استراتژی تفکیک مسائل اقتصادی و ژئوپلیتیک به نتیجه تنش‌زدایی ایران و ترکیه با دو کشور عربستان سعودی و امارات متحده عربی وابسته است. ۴ دور گفتگو از آوریل ۲۰۲۱ در بغداد، برای کاهش تنش میان ایران و عربستان سعودی برگزار شده است. در جدیدترین نشانه نزدیکی ترکیه و امارات، اردوغان و ولیعهد امارات، شیخ محمد بن زاید، در 29 نوامبر 2021 در آنکارا با یکدیگر ملاقات کردند و چندین قرارداد همکاری و سرمایه‌گذاری را به امضا رساندند. به همین ترتیب، در نشانه دیگری از تنش‌زدایی بین تهران و ابوظبی، طحنون بن زاید، مشاور امنیت ملی امارات، در اوایل دسامبر 2021 با مقامات عالی رتبه ایران در تهران دیدار کرد. ژست‌های آشتی‌جویانه ایران-ترکیه و امارات-عربستان سعودی به این معنی است که به نظر می‌رسد منطقه شاهد نزدیکی روابط است. روابط مجدد تهران و آنکارا با کشورهای عربی خلیج فارس به کاهش فشار در منطقه خلیج فارس کمک می‌کند. با این وجود، این بدان معنا نیست که تنش‌ها در خاورمیانه فروکش کرده است.

برجستگی این استدلال این است که همانطور که ایران و ترکیه هر دو به دنبال کاهش تنش با همسایگان عرب خلیج فارس خود هستند، احتمالاً رقابت‌های منطقه‌ای آنها دوباره افزایش می‌یابد. این صرفاً به این دلیل است که اثرات کاهش فشار بالقوه تنش زدایی تهران-ریاض ممکن است منجر به تشدید بیشتر رقابت ژئوپلیتیکی بین تهران و آنکارا در جایی دیگر در منطقه شود. با این حال، باید دید که آیا مذاکرات ایران و عربستان به مسیر فوق الذکر منتهی خواهد شد یا خیر. با این وجود، نتیجه مذاکرات ایران و ترکیه با امارات و عربستان سعودی پیامدهای مهمی بر روابط دوجانبه آنها خواهد داشت.