لزوم توجه به آبخیزداری برای جلوگیری از خسارت سیلاب‌ها

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ هر سال در فصل های مختلف به ویژه بهار و هم زمان با بارش باران های فصلی شاهد بروز سیلاب های مخرب و ویرانگر در کشور هستیم؛ سیلاب هایی که گاه بخشی از طبیعت، جنگل، مرتع، دشت ها و اراضی حاصلخیز را دچار خسران می کند و سبب فرسایش خاک و رسوب گل و لای در بخش دیگری می شود و گاه با جاری شدن در جاده ها و برخورد سهمگین با سازه های شهری و روستایی و منازل مردم خسارت های جانی و مالی به همراه می آورد.

در حالی که به گفته کارشناسان حوزه محیط زیست روان آبها یا سیلاب ها اگر کنترل و جمع آوری شوند، به جز آنکه قدرت تخریبشان شکسته می شود و مانع خسارت های جانی و مالی می شود، می تواند سفره های آب زیرزمینی را تقویت کند، سبب تأمین حقابه محیط زیست و کمک به افزایش سطح منابع آبی برای تأمین آب شرب و آب کشاورزی شود و در بحران کم آبی گره گشای مشکلات آبی کشور باشد.

از ۱۰ میلیون هکتاری که طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی در حوزه بحرانی سیل خیز قرار دارد و باید عملیات آبخیزداری انجام می‌شد، چیزی حدود ۲۴ درصد عملیاتی شده است

این در حالی است که هفته گذشته با بروز سیلاب در بخش‌هایی از استان‌های اصفهان، زنجان، البرز، تهران و خراسان چندین نفر مصدوم و مفقود شدند و حتی برخی هموطنان فوت کردند‌ و حتی در میان گل و لای سیلاب خودروهای بدون سرنشین کشف شده است.

ایران، چهارمین کشور سیل خیز دنیا

به روایت آمار سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، ایران چهارمین کشور سیل‌خیز دنیاست به‌گونه‌ای که در ۱۰ سال اخیر بیش از یکهزار و ۶۰۰ سیل رخ داده که هر کدام از آن‌ها میانگین 40 میلیارد تومان خسارت اقتصادی بر جای گذاشته است و جمع آن حدود 64هزار میلیارد تومان است. در حالی که به باور کارشناسان، اگر طرح آبخیزداری که مصوب شده، اما همچنان کامل اجرایی نشده است، اجرا شود میزان آسیب ها و خسارت ها به حداقل خواهد رسید.

محمد فرامرز، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری پیش تر از اجرای عملیات آبخیزداری برای کاهش خسارت سیل گفته بود و عنوان کرد، از ۱۰ میلیون هکتاری که طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی در حوزه بحرانی سیل خیز قرار دارد و باید عملیات آبخیزداری انجام می‌شد، چیزی حدود ۲۴ درصد عملیاتی شده است.

نظر فرامرز درباره تحقق عملیات آبخیزداری در حالی است که علیرضا نظری، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی طرح را در حال اجرا عنوان می کند و تنها مشکل را در تأمین منابع و شناسایی زمین های مستعد اجرای طرح می داند.

۹۰ میلیون هکتار در انتظار آبخیزداری

باید گفت، از ابتدای انقلاب اسلامی تاکنون ۳۵ میلیون هکتار در کشور آبخیزداری انجام شده و ۹۰ میلیون هکتار دیگر نیز در انتظار آبخیزداری است که این موضوع به عنوان اولویت اصلی در کاهش خسارت های سیل در اولویت اجرایی برنامه‌های دولت قرار دارد.
فرسایش خاک، خسارت های ناشی از سیل، فرونشست زمین، خشکسالی و تغییر اقلیم ازجمله آثار اجرا نشدن کامل طرح های آبخیزداری عنوان می شود.

طبق اعلام کارشناسان آبی کشور، حد بحرانی آب مورد نیاز برای آغاز سال آبی 600 میلیون مترمکعب و این درحالی است که سال آبی 1403-1402 با عددی نزدیک به 450 میلیون متر مکعب آغاز شد. حجم فعلی آب در مقایسه با مدت مشابه سال آبی گذشته، یعنی خرداد ۱۴۰۱ چیزی حدود هفت درصد کمتر و لذا نیاز است از همه طرح ها و لوایحی مانند طرح آبخیزداری که می تواند به باز شدن گره بی آبی کمک کند، یاری بجوییم.

طرح بر زمین مانده یا در حال اجرا؟

چرا با وجود اهمیت اجرای طرح آبخیزداری در کشور برای جلوگیری ازخسارت های جانی و مالی به هموطنانمان و نیز کمک به تقویت منابع آبی زیرزمینی همچنان بلاتکلیف و نیمه کاره است؟

علیرضا نظری، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی درباره لزوم عملیاتی شدن طرح های آبخیزداری در کشور به «راهبرد معاصر» گفت: طرح آبخیزداری تنها نسخه ای است که با اقتضائات امروز کشورمان برای خروج از وضعیت کم بارشی یا جمع آوری بارش های ممتد و مقطعی سازگاری دارد.

وی با بیان اینکه در سال های گذشته به واسطه سدسازی در نقاط مختلف کشور عوارضی ایجاد شده است، افزود: جلوگیری مسئولان دولت های گذشته از احداث آب بندها، طرح های آبخیزداری و ... در مسیر رودخانه های منتهی به سدها موجب شده است خاک و گل و لای به همراه سیلاب های فصلی و بارش های ممتد و نیز فرسایش خاک در سطح اراضی ملی، به سوی سدها بروند و علاوه بر برجای گذاشتن خسارت هایی در مسیر سیلاب ها، به زمین های کشاورزی، منازل مردم، جاده ها و ... آسیب وارد شود و حتی حجم مفیدی از خاک های کشاورزی کشور و زمین های حاصلخیز دچار فرسایش شود.

این طرح اکنون در حال اجراست و به میزان تأمین اعتبارات برای احداث سازه ها اجرا می شود و محدودیتی برای اجرای آن نیست

عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی عنوان کرد: این فرایند خسارت بار از سویی موجب فرسایش خاک در کشور می شد و از سوی دیگر روان آب ها و سیلاب ها با رسوبات و خاک های فرسایشی سدهایی که هزینه بالایی برای کشور دربر داشت، دچار آسیب و رسوب می کند و بخشی از سرمایه ملی به هدر می رود.

نظری گفت: آنچه در زمینه آبخیزداری مطرح است، اینکه در مسیر سیلاب ها و روان آبهایی که عموماً آسیب زا هستند، سازه هایی با عنوان آبخیزداری ساخته شود تا از حرکت دفعی آب به سمت سدها و در مسیل ها و آسیب در مسیر جلوگیری شود. همچنین در زیر سازه ها لوله هایی تعبیه شود تا آب سیلاب و روان آب را ذخیره و متمرکز کند و در بازه زمانی مشخصی به تدریج به بدنه و بستر رودخانه ها تزریق شود.

این نماینده مجلس عنوان کرد: با انجام این فرایند از هدررفت آب و تخریبی که در مسیر ممکن است برای اراضی، جاده ها و منازل به بار آورد، خسارت های جانی و مالی برجای بگذارد، به سدها آسیب برساند و باعث فرسایش خاک شود، جلوگیری می شود. در این روش سیلاب پشت سازه های آبخیزداری متوقف، قدرت و سرعت آن شکسته و مانع خروج آب از منطقه می شود.

حقابه محیط زیست و آبهای زیرزمینی

وی ادامه داد: این آب برای حقابه محیط زیست مهم است و می تواند سفره های آب زیرزمینی را در منطقه، چاه ها و قنوات تقویت کند. بحث این است آیا باید اجازه داد طرح آبخیزداری در مسیر رودخانه ها اجرا شود یا به واسطه هزینه ای که برای ساخت سدها شده، طرح انجام نشود و آب مستقیم به سدها برود؟

نظری گفت: ایجاد سازه های آبخیزداری نه تنها زیان بار نیست، بلکه جلوی فرسایش خاک گرفته می شود، خسارت های سیل در کشور به حداقل می رسد، آب ذخیره و سبب تقویت سفره های زیرزمینی و تأمین حقابه های زیست محیطی می شود. این روش می تواند از رسوب املاح مفید خاک پشت سدها جلوگیری کند و علاوه بر محافظت از سدها مانع آسیب ها می شود.

عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی در پاسخ به این سؤال که چه موانعی برای اجرای طرح وجود دارد، عنوان کرد: این طرح اکنون در حال اجراست و به میزان تأمین اعتبارات برای احداث سازه ها اجرا می شود و محدودیتی برای اجرای آن نیست.

نظری گفت: سازمان جنگل ها و مراتع کشور پیگیر اجرای طرح هستند و هر جا امکان ایجاد سازه ها باشد انجام می شود، زیرا همه جا مستعد اجرای طرح نیست و در مسیل ها و مسیرهای اصلی قابلیت اجرا وجود دارد.

نماینده مجلس شورای اسلامی در پاسخ به این سؤال که آیا آبخیزداری می تواند به ذخیره آب و رفع مشکل کم آبی کشور منجر شود، تصریح کرد: بله، این طرح سبب احیای وضعیت آسیب دیده سفره های زیر زمینی خواهد شد. افزایش گرمای کره زمین سبب تبخیر بخش قابل توجهی از آب مهارشده پشت سدها می شود، در حالی که اجرای طرح های آبخیزداری آب را در سازه ها ذخیره و به تدریج به مسیر رودخانه، بدنه زمین و سفره های زیرزمینی هدایت می کند و سبب تأمین آب شرب و کشاورزی می شود.

بهره سخن

گرمای کره زمین سبب تبخیر آب های سطحی در کره خاکی شده است و نه تنها کشورمان بلکه بسیاری کشورها با مشکل تأمین آب مواجهند. علاوه بر این، سیلاب های ناشی از باران های پر حجم اگر کنترل نشود، سبب آسیب به آبخوان ها می شود و خسارت های جانی، مالی و زیست محیطی به همراه دارد. همچنین عامل مهم تقویت سفره های زیرزمینی از دست می رود. لذا لازم است طرح آبخیزداری در راستای کنترل سیلاب ها و فرسوده نشدن خاک و خشکسالی هرچه زودتر به طور کامل اجرا شود.