فرونشست زمین؛ خطر تمدنی در فلات ایران

به گزارش راهبرد معاصر؛ خبر این بود «شهرک نیرو هوایی استهبان در اصفهان به علت فرونشست زمین  تخلیه شد!» خبری که در چند روز گذشته در فضای مجازی از توئیتر گرفته تا اینستاگرام و سایت های مختلف خبری این‌ور آبی و آن‌ورآبی، سرو صداهای بسیاری به راه انداخته است. اما این خبر مربوط به امروز و دیروز نیست این شهرک از سال 96 تاکنون در پی ترک های عظیم ساختمان ها و فرونشست های عجیب و غریبی که هر روز از گوشه ای از این شهرک خودی نشان می داد، تخلیه شده و امروز تقریبا خالی از سکنه است. حالا علت اصلی این سرو صدا ها دغدغه مندی های زیست محیطی بود یا کسی ناله های عظیم زمین در پی برداشت های بی رویه آب های زیر زمینی را شنیده بود ما را بر آن داشت تا برای بررسی و موشکافی اصل ماجرا و عمق فاجعه و چرایی ایجاد آن و ابعادی که می تواند دامن دیگر بخش های اصفهان یا حتی دیگر شهرها و بخش های ایران زمین را بگیرد به سراغ آن برود.

ترک بر دیواره های تمدن و خطر نابودی شهرها

باید گفت مسئله فرونشست زمین و ترک های عظیم ساختمانی و تاسیساتی تنها دامن استهبان را نگرفته بلکه خبرهای تاسف بار دیگری از ترک بر دیواره های تاریخ تمدن ایران زمین در اصفهان مانند عمارت تاریخی عالی قاپو هم دیده و شنیده می شود. و این تازه بخشی از ماجرا است چرا که سازمان زمین شناسی کشور در خصوص فرونشست زمین در همه ایران هشدار داده است و مطابق با این هشدارها پیش بینی می شود استان های گیلان و مازندران نیز طی سال های آینده دچار فرونشست شوند و حتی تهران نیز روزی یک میلیمتر دچار فرونشست می شود! اما باز هم اصفهان بحرانی ترین منطقه در فرونشست زمین عنوان شده است تا جایی که گزارشات زمین شناسی حاکی از فرونشست 16.5 سانتیمتری اصفهان است. با این حال مطابق گزارشات زمین شناسی و پایش دشت های کشوراز مجموع ۶۰۵ دشت کشور ۳۰۰ دشت دچار بحران فرونشست هستند.

از برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی تا دخالت در عوامل طبیعی

اما علت چیست؟ چرا زمین به یکباره دهان باز کرده و ذره ذره در حال بلعیدن است؟ کارشناسان و زمین شناسان معتقدند برداشت های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در پی تعبیه چاه های عمیق غیرمجاز و حتی مجاز در نواحی مختلف ایران و همزمان شدن آن با دوره‌های خشکسالی فرونشست زمین در بخش های مختلف را سبب شده است.  امری که اگر سال ها پیش با هشدار کارشناسان و فعالان و دغدغه مندان این حوزه فکری به حالش می شد امروز دچار معضلات خالی شدن دل زمین و فرو رفتن سطح به عمق نبودیم و اگر امروز هم فکری به حالش نکنیم فردا باز افسوس از دست رفتن مناطق دیگری در اثر این پدیده را خواهیم خورد.

اما فرونشست چیست و چطور سبب فروکش کردن زمین و ترک بر دیواره های تمدن بشری می شود؟ عنوان می شود سیاست های توسعه ای اشتباه و توسعه کشاورزی پر آب به جای همزیست با شرایط طبیعی و در نتیجه برداشت های بی رویه عامل اصلی این پدیده است چنانچه خروج آب از ذرات خاک موجب تراکم لایه آبرفت و سبب حرکت تدریجی و روبه پایین زمین می‌شود؛ فرونشست باعث ایجاد شکاف در سطح زمین، از بین رفتن لوله‌های چاه، خرابی ساختمان‌ها و خسارت به تأسیسات زیربنایی می‌شود.

 اما نظریه دیگری هم در خصوص فرونشست زمین وجود دارد که عوامل طبیعی را در کنار عوامل انسانی سبب ساز فرونشست زمین می داند. چنانچه مطابق اعتقاد برخی متخصصان این حوزه، فرونشست زمین نوعی زلزله خاموش و تدریجی تلقی می شود که روندش قابل کنترل و پیشگیری است.

 این متخصصان می گویند فرونشست در اثر کاهش رطوبت زمین رخ می دهد و فشرده شدن خاک و از بین رفتن لایه نفوذپذیر از پیامدهای اصلی آن برشمرده می شود،  پیامد متراکم شدن زمین، نفوذ نکردن آب های جاری به عمق است. تغییرات اقلیمی و خشکسالی های پیاپی و بلندمدت در کنار  نبود مدیریت در مصرف آب در بخش های مختلف شهری و صنعت و استفاده از روش های سنتی آبیاری در بخش کشاورزی، طی سال های گذشته موجب شده است تا بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور خشک شود و پیامد این اتفاق ها و افت سطح آب های زیرزمینی، فرونشست زمین است.

نابودی شهرها در اصفهان

 وضعیتی که شاید در همه کشور در حال روی دادن است اما در اصفهان به شکل ملموس و مشهودتری در حال وقوع است. آخرین مطالعات نشان می‌دهد که حدود ۱۰ هزار کیلومتر مربع از استان اصفهان یعنی ۱۰ درصد آن به صورت بسیار جدی درگیر فرونشست شده است. از ۳۵ دشت این استان ۲۷ دشت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی هستند و وضعیت 8 دشت دیگر در زمینه فرونشست زمین از بحران فراتر رفته است.

به گفته «رضا اسلامی»، مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی استان اصفهان «پیشروی این فاجعه در اصفهان شوخی‌بردار نیست و براساس مطالعات صورت گرفته اگر با همین رویه که از آبخوان برداشت می‌شود، بدون آنکه تغذیه‌ای در آن صورت گیرد، زاینده‌رود نیز به صورت دائمی جاری نشود نهایتاً در بدبینانه‌ترین حالت تا سال ۱۴۰۹ و در خوشبینانه‌ترین حالت تا سال ۱۴۱۸ به کف آبخوان خواهیم رسید.» و این گفته این مسئول اصفهانی بدان معنا است که فاجعه ای عظیم بیخ گوش اصفهان خوابیده است که در صورت عدم تدبیر مناسب دیر یا زود شهرهای بسیاری در اصفهان را به نابودی کشانده و حتی خالی از سکنه خواهد کرد.

خطر فرونشست از استهبان تا ژاپن

گفته می شود این پدیده تنها ایران را به خود درگیر نساخته بلکه پس از تغییرات اقلیمی در سال های اخیر بسیاری از مناطق زمین را در نوریده است تا جایی که بر اساس گزارش ها تاکنون بیش از ۱۵۰ کشور از جمله ایران درگیر آن هستند و رقم فرونشست در مقیاس جهانی حداکثر ۳۲ سانتی متر بوده است در حالیکه این رقم در برخی نواحی ایران 36 و حتی 54 سانتیمتر هم گزارش شده است. پدیده ای که خیلی از کارشناسان عوامل انسانی را اولین عامل در بروز آن می دانند. با این حال هند، ژاپن، آمریکا، ایتالیا و چند کشور دیگر نیز با معضل فرونشست زمین بطور جدی مواجه هستند.

 در حالیکه هر جا سخن از فرونشست می شود انگشت اتهام تنها عوامل انسانی را نشانه می رود «محمد آریا منش» متخصص ژئوفیزیک گفته است: «با اینکه فعالیت‌های انسانی شامل پمپاژ بیش از اندازه آب از سفره های آب زیر زمینی، نفت و گاز از منابع زیرسطحی، انحلال و تخریب آبخوان‌های سنگ آهکی، تخلیه و فروپاشی معادن زیرزمینی، زهکشی خاک‌های آلی و مرطوب‌سازی خاک‌های خشک در مناطق بیابانی از جمله عوامل فرونشست زمین است اما در برخی از مناطق فعالیت‌های طبیعی منجر به ایجاد نشست می‌شود.»

وی معتقد است:«گاهی عوامل انسانی مستقیما باعث زمین نشست نمی شود بلکه زمینه های گسترش زمین‌نشست را به طور ثانویه سبب می شود. از آن جمله تغییرات اقلیمی  است که ناشی از تشعشات رادیویی و امواج ماهواره ای است که می تواند در کاهش بارندگی و سایر نزولات جوی سهم جدی را ایفا نماید. در نتیجه زمین نشست، تخریب جاده ها، فروریزش تونل ها، نشست بناهای مسکونی، جابجایی ریل های آهن و دهها رویداد تلخ دیگر رخ می دهد.»

چه باید کرد؟

حال سوال اینجاست که در برابر این پدیده نه چندان نوظهور طبیعی و انسانی تواَمان چه باید کرد؟ آیا راه چاره ای برای کنترل یا پیشگیری از آن وجود دارد؟ عنوان می شود گاهی پایش های علمی یک سازمان تحقیقاتی، وجود زمین نشست را اثبات می کند ولی برای پیشگیری از آن باید به دلیل یا دلایل ایجاد و گسترش آن رویداد نیز پی برد! 

هرچند در برخی مناطق برداشت های بی رویه از آب های زیر زمینی عامل اصلی فرونشست است اما  در برخی مناطق نیز پدیده های تکتونیکی و نو زمین ساخت، فرونشست زمین را به دنبال دارد. جنس خاک و ترکیب شیمیایی عناصر سازنده خاک از دیگر عواملی هستند که می تواند نشست  زمین را در برداشته باشد. حال بسته به این که عامل زمین نشست، کدام یک از موارد گفته شده است، می توان برای پیشگیری از آنها راه حل متفاوتی ارائه داد. برخی از کارشناسان می گویند کنترل فرونشست برای بسیاری از دشت ها که ریشه در برداشت های بی رویه دارد باید میزان آب ورودی با میزان آب برداشت شده برابری کند. اما آیا چنین امری آن هم در این شرایط آب و هوایی و خشکی و کم بارانی امکانپذیر است؟

شاید نتوان میزان آب ورودی و خروجی از آبخوان‌ها را متعادل ساخت اما می توان با پایش و علت یابی برای هر فرونشستی راه چاره ای پیدا کرد؛ مهمتر آنکه برای جلوگیری از خسارت، بایستی  رفتارمان را در برابر تغییرات دگرگون کنیم و میزان مصرف آب و ساختار اداری مدیریت آب تغییر کند تا میزان برداشت از ذخایر آب های زیرزمینی مورد تجدید نظر قرار گیرد.

بهره سخن

فرونشست زمین با سرعتی عجیب در حال گسترش است و نه تنها ایران بلکه همه کره خاکی را به خود درگیر کرده است اما هر کشوری برای جلوگیری، کنترل یا پیشگیری از آن با کمک متخصصان امر راه چاره ای در پیش گرفته است شاید ما نیز بتوانیم با کمک متخصصان و کارشناسان امر  جلوی این زلزله خاموش را در ایران بگیریم. راهبرد معاصر برای بررسی بیشتر در ادامه گزارشات آینده به سراغ برخی از این متخصصان خواهد رفت...