دستورکار وزیر خارجه ترکیه در سفر به تهران چه بود؟

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ روز یکشنبه هاکان فیدان به عنوان وزیر امور خارجه ترکیه برای دیدار با مقام‌های ایرانی به تهران سفر کرد. بازتعریف و توسعه روابط دوجانبه، موضوع کریدور میانی در قفقاز جنوبی، پرونده عادی سازی روابط آنکارا و دمشق، تنش آبی در استان‌های شمال غربی ایران، مبارزه مشترک با تروریسم کردی، برگزاری کمیته مشترک انتقال محکومان و توسعه همکاری‌های کنسولی ازجمله موضوعات مطرح شده در دیدار میان طرف‌های ایرانی و ترک بوده است. 

کارشناسان امور ترکیه معتقدند، به دلیل افزایش تمرکز آنکارا بر اتصال ریلی چین به اروپا، گسترش روابط سیاسی- تجاری با شورای همکاری خلیج فارس، تکمیل روند یکپارچه سازی جهان ترک و تلاش برای پیروزی در مناقشه گازی مدیترانه شرقی، احتمالاً دولت جدید رجب طیب اردوغان صرفاً به دنبال مدیریت تنش‌ها با تهران باشد. 

در کنفرانس خبری مشترک وزیران امور خارجه ایران و ترکیه، فیدان با تأکید بر جایگاه مهم دو کشور، از مذاکره با طرف ایرانی در زمینه‌های مبارزه با تروریسم، اسلام هراسی، توافق پکن و الزامات عادی‌سازی روابط آنکارا و دمشق سخن گفت

با وجود این، گروهی دیگر معتقدند ترکیه برای تحقق پروژه‌های راهبردی خود همچون تکمیل مسیر کریدور میانی، تسریع در روند عادی‌سازی روابط با دمشق و ایجاد قطب گازی با کمک روسیه چاره‌ای جز افزایش وابستگی متقابل با همسایه شرقی و جلب نظر ایران ندارد. 

وزیر امور خارجه ترکیه پس از ورود به تهران به ترتیب با حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه و دبیر شورای عالی امنیت ملی دیدار کرد و درنهایت به دیدار آیت‌الله رئیسی، رئیس دولت سیزدهم رفت و درباره موضوعات مورد علاقه دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی گفت‌وگو کرد. 

در کنفرانس خبری مشترک وزیران امور خارجه ایران و ترکیه، فیدان با تأکید بر جایگاه مهم دو کشور، از مذاکره با طرف ایرانی در زمینه‌های مبارزه با تروریسم، اسلام هراسی، توافق پکن و الزامات عادی‌سازی روابط آنکارا و دمشق سخن گفت. 

در سوی مقابل، امیرعبداللهیان با تأکید بر برنامه‌ریزی نکردن ترک‌ها برای قطع یا کاهش منابع آبی سرریز در استان‌های غربی ایران به موضوعات مهمی همچون همکاری‌های دو کشور در زمینه مسیرهای ترانزیتی و لزوم تغییر نکردن ژئوپلیتیک منطقه پرداخت.

در دیدار آیت‌الله رئیسی و فیدان دو طرف بر سر موضوعات مهمی همچون مقابله با تروریسم، احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها، توسعه تعاملات تجاری و حمایت ایران از عضویت ترکیه در بریکس به گفت‌وگو و رایزنی پرداختند. شاید مهم‌ترین فصل از دیدار مقام‌های ایرانی و ترک تأکید بر ارتقای سطح مبادلات تجاری میان تهران و آنکارا تا سقف 30 میلیارد دلار باشد. 

حجم روابط اقتصادی میان دو کشور در سال 2022 میلادی قریب 6.5 میلیارد دلار اعلام شد. با تنگ‌تر شدن حلقه تحریم‌های غرب، ترکیه در کنار سایر کشورهای همسایه یکی از مسیرهای اصلی خنثی‌سازی تحریم‌ها و تأمین ارز در مرزهای غربی ایران بود و این موضوع به شکل مستقیم در تعیین چشم انداز سیاست‌های تهران در قبال ترکیه نقشی مؤثر دارد. 

شاید مهم‌ترین پرونده مورد اختلاف میان ایران و ترکیه، تلاش باکو و آنکارا برای نقض حاکمیت ملی ارمنستان در استان سیونیک و ایجاد کریدور زنگزور میان خاک جمهوری آذربایجان و منطقه نخجوان باشد. کارشناسان معتقدند، محور تورانی قصد دارد با تحمیل این مسیر، علاوه بر کم‌اثر کردن کریدور شمال- جنوب، اتصال مرزی ایران با ارمنستان را از بین ببرد و به بازیگر اصلی در پروژه یک کمربند- یک جاده چین بدل شود. 

شاید مهم‌ترین فصل از دیدار مقام‌های ایرانی و ترک تأکید بر ارتقای سطح مبادلات تجاری میان تهران و آنکارا تا سقف 30 میلیارد دلار باشد

عملیاتی شدن این طرح علاوه بر به حاشیه راندن نقش ایران در مسیرهای کریدوری شرق به غرب، موجب محاصره کشور در مرزهای شمال‌غربی و تشدید فعالیت‌های قوم‌گرایانه در استان‌های آذری‌نشین خواهد شد. 

در پاسخ به این سیاست آنکارا و باکو، تهران با رد هرگونه تغییر در وضعیت حاکمیت ملی یا تمامیت ارضی کشورهای منطقه، خواستار اتصال مسیرهای کریدور ایران و ترکیه به یکدیگر شده است. به عبارت دیگر، طرف ایرانی در پرونده مورد اختلاف دالان زنگزور به جای تقابل، گزینه تعامل را با آنکارا انتخاب کرده است. 

انعقاد  توافق ترانزیتی در قالب «3+3» یا توافق میان  ایران، ارمنستان، ترکیه و جمهوری آذربایجان برای ایجاد مسیر مشترک کریدوری می‌تواند راه حلی میانه برای کنترل تنش‌ها میان دو قدرت بزرگ منطقه‌ای باشد. 

دیگر پرونده مورد اختلاف میان تهران و آنکارا، اشغال شمال سوریه از سوی نیروهای ارتش ترکیه و معارضان سوری است. این موضوع سبب شده است هرگونه راه‌حل صلح‌آمیز و عادی‌سازی روابط میان ترکیه و سوریه در هاله‌ای از ابهام قرار بگیرد. 

پس از سفر هفته گذشته امیرعبداللهیان به دمشق، سوری‌ها شرط اصلی عادی سازی روابط با دولت اردوغان را خروج ارتش ترکیه از خاک این کشور اعلام کردند. در سوی مقابل، طرف ترک خواهان اجرایی شدن قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل متحد، بازگشت داوطلبانه آوارگان سوری و افزایش هماهنگی دولت سوریه با ترکیه برای مبارزه با تروریسم کردی است. 

به نظر می‌آید ایران و روسیه به عنوان دو عضو میانجی در پلت‌فرم چهارجانبه مسکو قصد دارند با مدیریت اختلافات میان دولت اردوغان و بشار اسد، زمینه توسعه حاکمیت دمشق در سراسر جغرافیای سوریه را فراهم آورند.

از سه سال پیش تاکنون دولت اردوغان با هدف کاهش مشکلات اقتصادی و تمرکز بیش از پیش بر مناقشه گازی با یونان در حوزه مدیترانه شرقی، سیاست «تنش صفر با همسایگان» را در دستور کار قرار داد. طبق این راهبرد، آنکارا به سمت انجماد تنش‌ها و بهبود روابط با عربستان سعودی، امارات، مصر و رژیم صهیونیستی حرکت کرده است. 

با فرض تداوم این سیاست در دولت جدید اردوغان می‌توان پیش‌بینی کرد فیدان در تهران به دنبال رسیدن به راه‌حل‌های میانه است تا به این وسیله علاوه بر جلوگیری از افزایش تنش با ایران، به سمت عملیاتی کردن پروژه‌های مهم ترانزیتی- انرژی، با توجه اصل گسترش همکاری‌های دوجانبه- منطقه‌ای گام بردارد.

بهره سخن

سفر رئیس سابق سازمان اطلاعات و امنیت ملی ترکیه به تهران می‌تواند نقطه عطفی در باز تعریف روابط ایران- ترکیه در دولت جدید اردوغان باشد. در دو دهه اخیر با آنکه ترکیه همواره شریک مهم ایران در پرونده هسته‌ای و خنثی‌سازی رژیم تحریمی غرب بوده، اما تشدید رقابت ژئوپلیتیکی میان دو کشور در غرب آسیا و قفقاز جنوبی موجب برخی اختلافات میان تهران و آنکارا شده است. 

با توجه به جایگاه جغرافیایی- تاریخی این دو قدرت بزرگ وجود اختلاف در موضوعات منطقه‌ای طبیعی است. با وجود این، لازم است دو کشور با در نظر گرفتن نظم «در حال شدن» روابط بین الملل و فرصت تاریخی به دست آمده، اختلافات تاکتیکی را کنار بگذارند و به سمت توسعه همکاری‌های دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی، بدون در نظر گرفتن اراده بازیگران فرامنطقه‌ای حرکت کنند.