سفرهای منطقه‌‏ای برهم صالح؛ پیام‌‏ها و اهداف

به گزارش راهبرد معاصر؛ در عراق، رئیس جمهوری از میان کُردهای این کشور انتخاب می‏ شود. از این رو، دکتر برهم صالح، روز دوم اکتبر 2018 به عنوان رئیس جمهوری جدید عراق جایگزین «فؤاد معصوم» شده است. صالح از زمان کسب کرسی ریاست جمهوری عراق و طی 100 روز 7 سفر خارجی انجام داد که کشورهای کویت، امارات، اردن، ایران، عربستان سعودی، ترکیه و قطر مقصد این سفرها بوده ‏اند. سوال این نوشتار این است که پیام ‏ها و اهداف سفرهای منطقه ‏ای برهم صالح چیست؟

دکتر برهم صالح در 11 نوامبر 2018 نخستین سفر خارجی خود به عنوان رئیس جمهوری عراق را به کویت انجام داد. وی روز 12 نوامبر نیز به امارات و 15 نوامبر نیز به اردن سفر کرد. رئیس جمهوری عراق روز 27 نوامبر نیز در سفری یک روزه به ایران و در همین روز نیز در سفری دو روزه به عربستان سعودی سفر کرد. نخستین مقصد خارجی برهم صالح در سال 2019 نیز ترکیه بود. وی روز 2 ژانویه به آنکارا سفر کرد. دومین سفر خارجی سال 2019 و هفتمین سفر خارجی برهم صالح طی یکصد روز به قطر بود و وی روز 9 ژانویه وارد دوحه، پایتخت قطر شد.

پیام‏‌های سفرهای منطقه‌‏ای رئیس جمهوری عراق

سفرهای منطقه ‏ای برهم صالح حاوی پیام‏ هایی در بعد داخلی عراق است که برخی از این پیام ‏ها عبارتند از:

1. گذر عراق از تروریسم داعشی

یکی از مهم‏ترین پیام‏ سفرهای منطقه ‏ای برهم صالح این است که تروریسم داعشی در عراق پایان یافته و این کشور از این معضل مهم امنیتی عبور کرده است. تروریست‏ های داعش در ژوئن 2014 با تهاجم به عراق، بخش ‏های زیادی از تمامیت ارضی این کشور را اشغال کرده و در صدد ایجاد خلافت اسلامی بوده ‏اند. اگرچه حضور تروریست‏ های داعشی خرابی‏ ها و آسیب‏ های زیادی در حوزه‏ های انسانی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به عراق تحمیل کرده است، اما تروریست‏ ها تنها طی سه سال از عراق پاکسازی شده اند و دولت عراق به کمک بازیگران خارجی به خصوص جمهوری اسلامی ایران موفق شد تمامیت ارضی خود را حفظ کند. اکنون عراق وارد مرحله پساتروریسم شده و ضمن اینکه معضل امنیتی ناشی از تهدیدهای تروریسم داعشی در این کشور پایان یافته، عراق تجربه زیادی نیز در مبارزه با تروریسم به دست آورده که این تجربه را می‏ تواند به دیگر کشورها از جمله کشورهای همسایه منتقل کند و این یکی از پیام ‏های مهم سفرهای منطقه ‏ای برهم صالح محسوب می‏ شود.

2. ورود عراق به مرحله ثبات سیاسی

یکی دیگر از پیام ‏های سفرهای منطقه‏ ای برهم صالح این است که عراق از مرحله بن بست سیاسی نیز گذر کرده و به ثبات سیاسی رسیده است. انتخابات پارلمانی عراق در ماه مه 2018 برگزار شد. نتیجه انتخابات با پیروزی گروه ‏های شیعی همراه بود، اما در عراق بر اساس یک توافق، مناصب میان گروه‏ های سه‏ گانه شیعی، اهل سنت و کُردها تقسیم می‏ شود. از این‌رو، رئیس پارلمان از میان اهل سنت، نخست‏ وزیر از میان شیعیان و رئیس جمهوری نیز از میان کردهای عراق برگزیده می‏ شود. با این وجود، اختلاف ‏های «درون‏ گروهی» سبب شد فرآیند چینش در رأس هرم قدرت عراق با تأخیری حدوداً 5 ماهه انجام شد. اگرچه هنوز کابینه عادل عبدالمهدی تکمیل نشده، اما عراق مرحله بن بست سیاسی را پشت سر گذاشته و به مرحله ثبات رسیده و این یکی از پیام‏ های مهم سفرهای منطقه ‏ای برهم صالح است.

اهداف سفرهای منطقه‏‌ای برهم صالح

برهم صالح از سفرهای منطقه ‏ای خود اهدافی را پیگیری می‏ کند که برخی از مهم‏ترین این اهداف عبارتند از:

1. راهبرد جدید منطقه‌‏ای عراق: میانجی‏‌گری

یکی از مهم‏ترین اهداف سفرهای منطقه‏ ای برهم صالح، احیای نقش و جایگاه منطقه‏ ای عراق است. «لقمان الفیلی»، سخنگوی رئیس جمهوری عراق در خصوص اهداف سفر برهم صالح به قطر گفت: «این سفر در راستای تکمیل دیدارهای صالح برای فعال‏ سازی نقش منطقه‌‏ای و بین‏‌المللی کشور و ارتقای جایگاه عراق میان کشورهای برادر و دوست است.» بررسی کشورهایی که مقصد سفرهای برهم صالح بودند، گویای این است که رئیس جمهوری عراق فعال‏ سازی نقش منطقه ‏ای عراق را از طریق راهبردی «میانجی‏ گری» در تنش ‏های میان کشورها پیگیری می‏ کند. دو مورد از مهم‏ترین تنش‏ های کنونی در منطقه غرب آسیا، تنش میان ایران و عربستان و متحدانش و همچنین تنش میان قطر با عربستان و سه کشور دیگر است. به نظر می ‏رسد که برهم صالح درصدد است در هر دو تنش میانجی گری کند. از این رو، رئیس جمهوری عراق پیش از سفر به ایران به امارات سفر کرد و پس از سفر یک روزه به ایران، عازم عربستان سعودی شده است. این موضوع گویای این است که عراق درصدد است میان عربستان و جمهوری اسلامی ایران میانجی‏ گری کند؛ زیرا برداشت عراق این است که از تنش در روابط تهران و ریاض نه تنها هر دو کشور بلکه کشورهای نزدیک به عربستان سعودی و ایران نیز متضرر می ‏شوند.

برهم صالح سعی دارد در تنش درون عربی میان قطر و چهار کشور عربستان، امارات، بحرین و مصر نیز میانجی‏ گری کند. بر همین اساس، رئیس جمهوری عراق پس از سفر به امارات و عربستان، در ژانویه 2019 نیز به قطر سفر کرد و بدون تردید محور اصلی دیدار با مقام ‏های این کشورها لزوم حل یا دست کم کاهش تنش ‏ها در سطح منطقه است. 

با توجه به اینکه «تنش» ویژگی پایدار و همیشگی منطقه غرب آسیا است، اتخاذ راهبرد میانجی‏ گری در سیاست خارجی توسط کشورهای منطقه می‏ تواند سبب ارتقا جایگاه منطقه ‏ای کشور میانجی‏ گر شود. راهبرد میانجی‏ گری در تنش‏ های «منطقه‏ ای» و تنش ‏های «داخلی» کشورهای منطقه پیش از سال 2011 توسط کشور کوچک قطر نیز اتخاذ و به کار گرفته شده و سبب تبدیل قطر به بازیگری تاثیرگذار در منطقه شده بود. به نظر می ‏رسد عراق به نوعی از الگوی رفتاری قطر در شرایط کنونی بهره می‏ گیرد و با میانجی‏ گری سعی دارد جایگاه منطقه‏ ای خود را ارتقاء دهد.

2. جذب سرمایه و کمک خارجی

یکی دیگر از مهم‏ترین اهداف سفرهای منطقه ‏ای برهم صالح، جذب سرمایه و کمک خارجی است. در واقع، برهم صالح با سفرهای خود و تشریح اوضاع در عراق این پیام را منتقل می ‏کند که این کشور ناامنی ‏ها و بی‏ ثباتی‏ های درونی ناشی از تهاجم تروریست‏ های داعش را پشت سر گذاشته و وارد مرحله بازسازی شده است. در این مرحله یکی از مهمترین نیازهای عراق، توسعه روابط دوجانبه به خصوص با کشورهای همسایه و ترغیب این کشورها به سرمایه گذاری اقتصادی در عراق است.

سفر برهم صالح به کشورهایی نظیر کویت، امارات، ترکیه و قطر با هدف جذب کمک و سرمایه خارجی نیز انجام شد. در کنفرانس بازسازی عراق که مارس 2018 در کویت برگزار شده بود نیز کشورهایی نظیر کویت، امارات، عربستان، ترکیه، قطر و جمهوری اسلامی ایران برای کمک و سرمایه ‏گذاری خارجی در عراق اعلام آمادگی کرده بودند و برهم صالح اکنون با این سفرها به نوعی در صدد محقق کردن تعهدات داده شده در کنفرانس کویت نیز است.

بدون شک، سرمایه ‏گذاری اقتصادی و توسعه روابط اقتصادی با کشورهای همسایه منافع به مراتب بیشتری هم در بعد اقتصادی و هم در بعد امنیتی برای کشورهای منطقه غرب آسیا از جمله عراق خواهد داشت. همگرایی اقتصادی میان کشورهای منطقه سبب تقویت امنیت در منطقه و در کشورها خواهد شد. «شراکت امنیتی و اقتصادی» نه تنها برای کشور عراق بلکه برای سایر کشورهای منطقه یک ضرورت محسوب می‏ شود که البته این ضرورت به واسطه خرابی‏ های ناشی از تهاجم تروریست‏ های داعشی برای عراق محسوس ‏تر است.

3. توسعه روابط دوجانبه با کشورها

دیگر هدف مهم سفرهای منطقه‏ ای برهم صالح، توسعه روابط دوجانبه با این کشورها است. عراق در زمان نخست وزیری نوری المالکی و حیدر العبادی در عراق، غرامت ناشی از جنگ عراق علیه کویت در دهه 1990 را به این کشور پرداخت کرد و روابط دو کشور روند صعودی دارد. اگرچه روابط عراق با امارات، روابطی چندان دوستانه نبوده و بیش از همه تحت تأثیر نگرش ‏های هویتی دولت امارات قرار داشته است، اما دو کشور روابط خصمانه‏ ای نیز ندارند و سعی می کنند که روابط را بهبود بخشند، به خصوص اینکه دولت امارات در رقابت با قدرت‏ هایی نظیر عربستان سعودی سعی دارد نفوذ منطقه ‏ای خود را گسترش دهد.

روابط ایران و عراق از جمله روابط راهبردی در سطح منطقه غرب آسیا است. دو کشور ضمن اینکه هویت سیاسی و مذهبی مشترکی دارند، از مرزهای جغرافیایی مشترکی نیز برخوردار هستند. جمهوری اسلامی ایران از معدود کشورهایی است که در مبارزه با تروریسم داعشی سیاست اعلامی و اعمالی آن یکسان بوده و نقش برجسته ‏ای در شکست داعش در عراق داشته، موضوعی که بارها مورد تاکید مقام ‏های عراقی نیز قرار گرفته است. سفر برهم صالح به تهران تاکیدی بر تداوم روابط دو کشور در دوره جدید سیاسی در عراق بود. عربستان سعودی به خصوص طی یک سال اخیر تلاش زیادی برای احیای روابط با عراق انجام داد که البته یکی از دلایل آن تأثیرگذاری بر انتخابات پارلمانی ماه مه 2018 عراق بود. سفر برهم صالح به عربستان حاکی از این است که عراق درصدد تنش ‏زدایی در روابط با کشورهای همسایه است.

نخستین سفر خارجی برهم صالح در سال 2019 به ترکیه بود که این گویای تلاش تیم جدید نخبگان سیاسی عراق برای تداوم روند صعودی است که در یک سال اخیر در روابط با ترکیه آغاز شد. دولت ترکیه پس از سال 2011 با عدول از سیاست «تنش صفر»، سیاست مداخله در امور داخلی کشورهای همسایه از جمله عراق را در پیش گرفت. بر اساس برخی از گزارش‏ ها، ترکیه در سال 2014 نیز از اشغال بخش‏ هایی از قلمرو عراق توسط تروریست ‏های داعش حمایت کرده بود. با این حال، کودتای سال 2016 علیه اردوغان در ترکیه و عزم جدی دولت محلی کردستان عراق برای برگزاری همه‏ پرسی جدایی کردستان از عراق سبب تغییر سیاست ترکیه در قبال عراق شد، به نحوی که از سپتامبر 2017 به بعد روابط آنکارا - بغداد روند صعودی گرفته است. دولت ترکیه از انتخابات پارلمانی مه 2018 در عراق و همچنین تغییرات در ساختار قدرت این کشور حمایت کرد. ترکیه پیش از برگزاری انتخابات پارلمانی عراق نیز از اختصاص 5 میلیارد دلار برای بازسازی عراق خبر داده بود. روابط تجاری دو کشور از سال‏ های 2013 تا 2017 روند نزولی داشته و از 12 میلیارد دلار در سال 2013 به 10.6 میلیارد دلار در سال 2017 کاهش یافته است، اما بغداد و آنکارا انتظار دارند حجم تجاری دو کشور بار دیگر روند صعودی پیدا کند که این موضوع یکی از اهداف سفر برهم صالح به ترکیه نیز بود. در همین حال، مسئله آب و حضور نظامی ترکیه در عراق از اختلاف‏ های کنونی میان دو کشو است که طرفین سعی در حل این اختلاف‏ ها دارند. همچنین موضوع کردها از جمله موضوعاتی است که بر روابط ترکیه با عراق تأثیر می‏ گذارد. از آنجایی که برهم صالح، رئیس جمهوری کُرد عراق است، گفتگو درباره موضوع کُردها نیز از دیگر محورهای گفتگوی وی با رجب طیب اردوغان بود.

در سفر برهم صالح به قطر نیز موضوع توسعه روابط دوجانبه مورد گفتگوی وی با شیخ تمیم، امیر قطر بود. قطر از جمله بازیگران عربی است که سعی دارد نفوذ منطقه ای خود را به خصوص در رقابت با عربستان سعودی و امارات افزایش دهد. از آنجایی که قطر توانمندی مالی زیادی دارد، از اهرم اقتصادی برای سرمایه‏ گذاری و نفوذ در عراق بهره می‏ گیرد و عراق نیز به منابع مالی قطر نیاز دارد.

به طور کلی باید گفت، برهم صالح ضمن اینکه به کشورهای سرمایه‏ دار و تاثیرگذار در منطقه تاکنون سفر کرده است، توسعه روابط دوجانبه با این کشورها را به عنوان یکی از اهداف اصلی سفر خود پیگیری می ‏کند، موضوعی که در بیانیه دفتر ریاست جمهوری عراق در خصوص سفر به قطر نیز تاکید شده است. در این بیانیه آمده است که: «برهم صالح در این سفر با مقامات ارشد قطر به منظور گسترش روابط برادرانه میان دو کشور دوست دیدار خواهد کرد.»

4. هدف شخصی برهم صالح از سفرهای منطقه‏‌ای

یکی دیگر از اهداف سفرهای منطقه ‏ای و تحرک بالای برهم صالح این است که وی سعی دارد جایگاه رئیس جمهوری را در عراق ارتقاء دهد. در واقع، پس از مرگ جلال طالبانی و تصدی پست ریاست جمهوری توسط فواد معصوم، جایگاه ریاست جمهوری عراق به نوعی دچار تزلزل شد و اکنون برهم صالح سعی دارد با دیپلماسی منطقه ‏ای و دیدار با مقام‏ های رسمی کشورهای همسایه، هم وزن خود را در ساختار قدرت عراق افزایش دهد و هم اینکه جایگاه رئیس جمهوری را در این ساختار قدرت از پست تشریفاتی به پستی تاثیرگذار و مهم تغییر دهد.

نتیجه‌گیری

عراق از اکتبر 2018 دوره جدیدی را با تیم دولتی جدیدی آغاز کرده است. در این مرحله دولت عراق دو هدف مهم دارد: بازسازی خرابی ‏های ناشی از تهاجم و ارتقا جایگاه منطقه‏ ای. به نظر می‏ رسد در 7 سفر منطقه‏ ای برهم صالح، رئیس جمهوری عراق طی 100 روز نخست ریاست جمهوری‏ اش نیز این دو هدف مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر این، برهم صالح تلاش می ‏کند وزن و جایگاه رئیس جمهوری را در ساختار قدرت عراق افزایش دهد.