فرونشست زمین، تهدیدی ملی

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ در حالی که فرونشست زمین به یکی از جدی‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی ایران تبدیل شده است، گزارش‌های رسمی نشان می‌دهند بیش از ۳۰۰ دشت کشور درگیر این پدیده‌اند؛ بحرانی که زیرساخت‌های شهری، منابع آب و حتی آثار تاریخی را تهدید می‌کند. تنها استان گیلان به‌واسطه بارندگی بالا و منابع آبی سطحی، فعلاً از این تهدید مصون مانده است. با وجود این، ایران با نرخ‌هایی تا ۵۴ سانتی‌متر در سال در برخی مناطق، اکنون میان پنج کشور نخست جهان از نظر شدت فرونشست قرار دارد.

علی بیت‌اللهی، رئیس مرکز مخاطرات زمین شناسی می گوید، «بیش از ۴۰۰ شهر ایران ازجمله تهران، مشهد، اصفهان و شیراز در پهنه‌های پرخطر فرونشست قرار دارند. تاکنون ۱۴۰ میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی کشور از دست رفته است» .

حدود ۸ میلیون واحد مسکونی در ایران در معرض خطر فرونشست قرار دارند و در تهران، مناطق ۱۷ تا ۲۰ به طور کامل در معرض تهدید هستند

بحرانی خاموش و فراگیر

فرونشست زمین پدیده‌ای است که بر اثر برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، خشکسالی‌های مکرر و توسعه ناپایدار شهری و کشاورزی رخ می‌دهد. این پدیده در ایران به‌ویژه در دو دهه اخیر شدت یافته و به تهدیدی ملی تبدیل شده است.

منوچهر عزیزی، کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری معتقد است، «حدود ۸ میلیون واحد مسکونی در ایران در معرض خطر فرونشست قرار دارند و در تهران، مناطق ۱۷ تا ۲۰ به طور کامل در معرض تهدید هستند. برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی عامل اصلی این بحران است، اما زمین‌هایی که دچار فرونشست می‌شوند، حتی با بارش‌های خوب هم دیگر توان ذخیره آب ندارند».

گزارش هایی وجود دارد که نرخ فرونشست در برخی مناطق ازجمله دشت ورامین را خیلی نگران کننده و تا ۵۴ سانتی‌متر در سال اعلام می کند؛ رقمی که چندین برابر حد بحرانی جهانی (چهار میلی‌متر در سال) است.

تقریباً تمامی استان‌های کشور به جز گیلان با درجات مختلفی از فرونشست مواجه‌اند. در تهران، مناطق جنوبی بیشترین آسیب را دیده‌اند. در مشهد، نرخ فرونشست در برخی نقاط به ۲۵ سانتی‌متر در سال رسیده است و تهدیدی جدی برای زیرساخت‌های شهری به شمار می رود.

اصفهان نیز با خشک شدن زاینده‌رود و افت شدید آب‌های زیرزمینی شاهد ترک‌خوردگی بناهای تاریخی و بافت شهری است. شهرهای یزد، کرمان، قم، همدان، کاشان، شیراز و تبریز نیز درگیر فرونشست هستند.

زلزله خاموش

مدیر بخش مخاطرات سازمان زمین‌شناسی گفته است: فرونشست زمین در ایران به مرحله‌ای رسیده که می‌توان آن را زلزله‌ای خاموش نامید؛ با این تفاوت که دائمی و غیرقابل بازگشت است.

کارشناسان هشدار می دهند، ادامه روند فعلی می‌تواند به فروپاشی زیرساخت‌ها، آلودگی منابع آب و مهاجرت‌های گسترده منجر شود.

هرچند استان گیلان به دلیل بارندگی بالا، منابع آبی سطحی فراوان، پوشش گیاهی گسترده و وابسته شدید نبودن به منابع آب زیرزمینی فعلاً از بحران فرونشست در امان مانده است، ولی کارشناسان هشدار می‌دهند تغییرات اقلیمی و توسعه ناپایدار می‌تواند در آینده این منطقه را نیز درگیر کند.

فرونشست زمین دیگر تهدید بالقوه نیست، بلکه بحرانی بالفعل و در حال بلعیدن زیرساخت‌ها، منابع طبیعی و امنیت زیستی کشور است. اگر اقدامات فوری و مؤثر انجام نشود، تبعات این پدیده می‌تواند جبران‌ناپذیر باشد. ایران با سابقه‌ای غنی در مدیریت منابع طبیعی می تواند با رویکردی علمی و مشارکتی از بحران عبور کند به شرط آنکه امروز اقدام کند، نه فردا.

کارشناسان فرونشست زمین را از جدی‌ترین مخاطرات زیست‌محیطی و ژئوتکنیکی ایران می دانند که در دهه‌های اخیر با شدت فزاینده‌ای در حال گسترش است. این پدیده که به معنای پایین رفتن سطح زمین به‌صورت تدریجی یا ناگهانی است، عمدتاً ناشی از برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، خشکسالی‌های مکرر، توسعه نامتوازن شهری و کشاورزی ناپایدار است که تبعات ناگواری دارد.

کارشناسان هشدار می دهند، ادامه روند فعلی می‌تواند به فروپاشی زیرساخت‌ها، آلودگی منابع آب و مهاجرت‌های گسترده منجر شود

 تبعات فرونشست زمین

فرونشست زمین نه‌تنها پدیده ای ژئوفیزیکی است، بلکه تبعات گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف دارد. تخریب زیرساخت‌ها، ترک‌خوردگی و شکست ساختمان‌ها، جاده‌ها، خطوط مترو و لوله‌کشی‌ها، افزایش هزینه‌های نگهداری و تعمیرات شهری، تهدید منابع آب، کاهش ظرفیت سفره‌های آب زیرزمینی، آلودگی منابع آبی به دلیل نفوذ آلاینده‌ها، خطر تخریب آثار تاریخی (بناهای تاریخی در شهرهایی مانند اصفهان، یزد و کاشان در معرض آسیب جدی هستند) و مهاجرت و تغییرات اجتماعی ازجمله تبعات فرونشست زمین است.

برای مقابله با این بحران مجموعه‌ای از اقدامات ضروری از مدیریت پایدار آب تا پایش های مداوم کنترل فرونشست لازم است. مدیریت پایدار منابع آب و کاهش برداشت از سفره‌های زیرزمینی، تغییر الگوی کشاورزی و استفاده از روش‌های نوین آبیاری، پایش مستمر با استفاده از فناوری‌های سنجش از دور، آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی به مردم و مسئولان می تواند خطرات فرونشست را کاهش دهد.

فرونشست زمین بحرانی ملی و نیازمند توجه فوری، برنامه‌ریزی دقیق و همکاری همه‌جانبه دولت، مردم و نهادهای علمی است. اگر امروز برای مقابله با این پدیده اقدام نشود، فردا امکان دارد تبعاتی داشته باشد که جبران‌ناپذیر باشد، لذا تأکید می شود ایران با داشتن سابقه‌ای غنی در مدیریت منابع طبیعی، می‌تواند با رویکردی علمی و پایدار بحران را مهار کند.