افزایش خطر فرونشست در کشور/ لزوم اقدام عملی قبل از وقوع حادثه

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ چند سالی می شود به دنبال فرونشست های گسترده در نقاط مختلف کشور، بحران بر دیواره های تمدن بزرگ بشری غرب آسیا ترک های عظیمی بر جای گذاشته است. «فرونشست» مدتهاست جای خود را به عنوان مبحثی بحرانی و مورد توجه در محافل علمی باز کرده و زنگ خطر را نه تنها برای پایتخت، بلکه کلانشهرهای کشور به صدا درآورده است.

به گفته کارشناسان امر، چالش بزرگی همچون برداشت های بی رویه از آب چاه ها و خالی شدن سفره های زیرزمینی شمال تا جنوب و شرق تا غرب ایران را تهدید می کند.

علی بیت اللهی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در گفت‌وگو با «راهبرد معاصر» با بیان اینکه فرونشست زمین بر اثر افت میزان آبهای زیرزمینی رخ می دهد، گفت: اگر بخواهیم تعریفی از فرونشست در ایران بیان کنیم باید بیلان آب‌های زیرزمینی ایران را بدانیم؛ جایی که در واقع میزان مصرف و برداشت آب ها در کشور بر میزان تغذیه آبهای زیرزمینی غلبه پیدا کرد و در نتیجه باعث کمبود آب های زیرزمینی شده است.

وی افزود: از اواسط دهه 50 کشورمان با چالش کمبود ذخایر آب های زیر زمینی مواجه شد، ولی پدیده فرونشست زمین بلافاصله رخ نمی دهد و برآوردها نشان می دهد بعد از سه تا پنج سال بعد از افت سطح آب زیرزمینی، فرونشست در سطح زمین قابل مشاهده و مطالعه است. با وجود این، آهنگ کاهش ذخایر آب زیرزمینی در کل کشور در سال 1375 شیب تندتری به خود گرفت و کمبود ذخایر با آهنگ تندتری ادامه یافت؛ به گونه ای که از اواسط دهه 70 تاکنون نزدیک به 140 متر مکعب آب زیرزمینی را از دست داده‌ایم.

در کشور خشک و نیمه خشکی مانند ایران اتخاذ شیوه‌های نوین آبیاری بسیار ضرورت دارد تا تقاضا برای آب کم، استحصال آب‌های زیرزمینی از لایه‌های درون زمین کمتر و فرونشست کنترل شود

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی عنوان کرد: این حجم از آب تقریباً معادل حجم کانالی به پهنای یک هزار متر و به عمق 100 متر از سواحل دریای مازندران تا سواحل خلیج فارس را تشکیل می دهد؛ یعنی این مقدار از آب‌های زیرزمینی برداشت شده و جایگزین نشده است، بنابراین سطح آب زیرزمینی پایین و پایین تر رفت و به طور طبیعی فرونشست در کشور ما رخ داده است.

 
مشاهده نخستین آثار فرونشست در کشور

بیت اللهی در پاسخ به این سؤال که آثار فرونشست از چه زمانی در کشور مشاهده شده است، عنوان کرد: آثار فرونشست زمین را می توان از اوایل دهه 90 به این سو با شدت بیشتری مشاهده کرد، ارزیابی‌ها درباره این پدیده تقریباً از اوایل دهه 90 آغاز می شود و از سال 1395  موضوع فرونشست زمین روی میز مسئولان می‌آید. در سال 1378 به یاد دارم در دشت پامندین همدان که کار می کردم این پدیده چندان نزد رسانه‌ها، مردم و مسئولان شناخته شده نبود و تنها متخصصان بر روی آن تحقیقاتی انجام می دادند.

وی افزود: هم‌اکنون تمامی استان‌های کشور درگیر این موضوع شده‌اند و استان گیلان نیز در لبه مرز فرونشست قرار دارد که به دلیل کمبود آب است. از حدود 610 دشت شناخته شده کشور، حدود 410 دشت به دلیل بروز پدیده افت سطح آب زیرزمینی و بیلان منفی ممنوعه اعلام شد. در کشور حدود 380 سایت مطالعاتی در زمینه فرونشست برآورد شده است که اگر میانگین نرخ فرونشست را به صورت سانتی‌متر بر سال بیان کنیم، در دشت های کشور به طور میانگین حدود 10 سانتی‌متر در سال فرونشست داریم.

بیشترین نقاط درگیر با فرونشست در کشور

این کارشناس مسائل زمین شناسی با بیان اینکه بیشترین استان‌های درگیر کشور با این چالش استان‌های خراسان رضوی، تهران، کرمان، اصفهان و فارس هستند و دامنه آن برخی از کلانشهرها همچون اصفهان را دربر می گیرد، تصریح کرد: تاکنون تنها اقدام برای مقابله با فرونشست زمین در کشور تشکیل ستادی با عنوان «سازگاری با کم‌آبی» بوده که مأموریت اصلی آن مقابله با فرونشست زمین نیست، بلکه به دنبال راهکارهایی برای مماشات با کم‌آبی هستند تا مشکل بیش از این بزرگتر نشود.

وی افزود: حال که میزان آب در کشور کم است، اگر برای همه کشاورزان آب را جیره بندی کنیم و حقابه طبق درصدی خاص میان آنها تقسیم شود، شاید مشکل کشاورزی مقداری حل شود، ولی مشکل فرونشست حل نخواهد شد. برای این کار رویکرد جدی در زمینه کشاورزی و شیوه‌های آبیاری و نحوه کشت و زرع در کشور لازم است که باید اندیشیده شود. عمده مصرف آبهای زیرزمینی ما یعنی حدود 90 درصد و بیشتر در حوزه کشاورزی و این در حالی است که برخی از محصولات این حوزه آب بسیار زیادی مصرف می کنند.

علی بیت اللهی گفت: اگر به طور میانگین  برای هر کیلوگرم از محصول کشاورزی حدود 500 لیتر آب مصرف شود، حجم انبوهی از آب هدر می رود. بنابراین در کشور خشک و نیمه خشکی مانند ایران اتخاذ شیوه‌های نوین آبیاری بسیار ضرورت دارد تا تقاضا برای آب کم، استحصال آب‌های زیرزمینی از لایه‌های درون زمین کمتر و فرونشست کنترل شود.

 
وی با بیان نمونه های خارجی در این زمینه عنوان کرد: سال 1965 در دشت توکیوی ژاپن که فرونشستی برابر با 12 سانتی متر دربر داشت، با تمهیداتی که اتخاذ کردند فرونشست به صفر رسید و متوقف شد. در بسیاری از کشورها مانند چین نمونه‌های موفق وجود دارد، اما با هدف کنترل فرونشست بعید می دانم کاری انجام شده باشد.

بیت اللهی در پاسخ به این سؤال که علت بی توجهی به این معضل خطرناک زیست محیطی چیست، گفت: علت بی‌توجهی به روانشناسی مدیریتی‌ و روانشناسی عمومی مردم ما برمی گردد و به این صورت است که تا حادثه‌ای رخ ندهد اقدامی نمی کنیم. باید حادثه‌ای رخ بدهد و معضلی پدید آید تا متوجه شویم خطر سیل یا فرونشست وجود دارد و آن گاه اقدام عملی انجام دهیم که این موضوع نقطه ضعف بزرگی است.

هم‌اکنون تمامی استان‌های کشور درگیر موضوع فرونشست شده‌اند و استان گیلان نیز در لبه مرز فرونشست قرار دارد که به دلیل کمبود آب است

وی افزود: در زمینه کنترل و مدیریت فرونشست هیچ اعتباری اختصاص نیافته است و گویی این موضوع در کشورمان وجود ندارد؛ در حالی که  ماده 14 قانون مدیریت بحران به صراحت بر لزوم مقابله با فرونشست ها تأکید می کند. با وجود این، متاسفانه اعتباری تخصیص داده نشده است و تا اقداماتی همچون احداث سدها انجام می شود، این مشکل گریبان گیر ما خواهد بود. امیدوارم دست کم  فرهنگ سازی ها به اقدام عملیاتی فوری منجر شود.

 
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی درباره اینکه آیا راهکارهایی که مطرح و نمونه های آن در چین و ژاپن بیان شد، در این قابلیت اجرا دارد، عنوان کرد: در زمینه تجربیات کشورهای مختلف، این کشورها در موضوع فرونشست دو کار عمده و بزرگ را با جدیت آغاز کردند؛ آن هم نه در مدت 6 ماه یا یک سال؛ بلکه سلسله وار ادامه می یافت و با اتمام کار دولت و روی کار آمدن دولت بعدی روی زمین نمی ماند.

وی افزود: آنها از سویی استخراج آب زیرزمینی را کاهش دادند و با حمایت از کشاورزان، به ترویج کاشت محصولات گلخانه‌ای پرداختند و شیوه های جدید آبیاری را به جای روشهای غرق‌آبی (که آب زیادی هدر می دهد) به کار بستند. علاوه بر این، نوع محصولاتی  که کاشتند طبق الگوی اقلیم کم آب و خشک انتخاب شد که نیاز آبی کمی وجود داشته باشد.

بیت اللهی عنوان کرد: علاوه بر این، کشورها روش‌هایی ایجاد کردند که آب‌های زیرزمینی تغذیه شوند؛ یعنی در فصول بارندگی به وسیله گودال‌های کارشناسی شده‌ای آبهای سطحی و نزولات جوی که به آبیاری در آن فصل نیاز نیست را به لایه‌های درونی زمین و سفره آب زیرزمینی منتقل کردند. دو عامل تغذیه و کاهش برداشت آب های زیر زمینی به بالا آمدن سطح آب زیرزمینی منجر شد و توقف فرونشست ها را رقم زد.

وی گفت: این موارد به صورت عملی ثبت شده است و گزارش های فنی اقدامات وجود دارد؛ بنابراین به راحتی در ایران اگر جدیت لازم وجود داشته باشد، قابل انجام است.