آذربایجان می‌تواند عرصه تهدید همسایگان شود؟
به گزارش «راهبرد معاصر»؛ قفقاز جنوبی شامل ارمنستان، جمهوری آذربایجان و گرجستان، سال‌ها نقطه کانونی تنش‌های ژئوپلیتیکی بوده و روسیه از نظر تاریخی نقش قدرتمندی در تأثیرگذاری بر این منطقه داشته است. با وجود این، دولت دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا در گسترش تعامل آمریکا با قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی (کانون انرژی و منابع حیاتی منطقه) فرصت‌ها و چالش‌هایی می‌بیند. این موضوع با نفوذ رو به گسترش چین و اقدامات ایران و روسیه افزایش می‌یابد.
دولت ارمنستان از اتحاد تاریخی خود با مسکو فاصله گرفته و به دنبال روابط نزدیک‌تر با اروپا و آمریکاست
دولت گرجستان موضعی تقابلی در قبال اتحادیه اروپا و آمریکا اتخاذ و روابطش را با چین تقویت کرده است. چین با وجود سابقه روابط پرتنش با آمریکا، منافع قابل توجهی در گرجستان دارد. این کشور نقش مهمی در کریدور میانه ایفا و آسیای مرکزی، دریای خزر و قفقاز را به دریای سیاه، اروپا و ترکیه متصل می‌کند.
توسعه این کریدورها، انعطاف‌پذیری زنجیره تأمین جهانی را افزایش می دهد و فرصت‌های نفوذ ایران، چین و روسیه را محدود می‌کند. گرجستان به عنوان کشوری ساحلی می‌تواند به حفظ آزادی و باز بودن دریای سیاه کمک کند. از زمان حمله به گرجستان در سال ۲۰۰۸ میلادی، روسیه ۲۰ درصد از خاک این کشور (یعنی مناطق آبخازیا و اوستیای جنوبی) را اشغال کرده است. علاوه بر این، مسکو در حال ساخت پایگاه دریایی جدید روسیه در آبخازیاست.
نفوذ چین در بندر آناکلیا گرجستان واقع در حاشیه شرقی دریای سیاه، آمریکا را نگران کرده است، زیرا پیامدهای امنیتی، سیاسی و اقتصادی به دنبال دارد. در همین حال، تهران به طور فعال در حال توسعه کریدور شمال-جنوب است که روسیه را از مسیر گرجستان به ایران متصل می‌کند؛ مسیری که می‌تواند آسیب‌پذیری ایران را در برابر انزوای اقتصادی و سیاسی اعمال شده از سوی آمریکا کاهش دهد.
دولت ارمنستان از اتحاد تاریخی خود با مسکو فاصله گرفته و به دنبال روابط نزدیک‌تر با اروپا و آمریکاست. ماه آوریل، ایروان قانونی تصویب کرد که مبنای قانونی پیشرفت به سمت عضویت در اتحادیه اروپا را تعیین می‌کند. اوایل نیز منشور مشارکت راهبردی را با آمریکا امضا کرد.
از سال ۲۰۲۱ میلادی اتحادیه اروپا و ارمنستان طرف‌های توافق‌نامه مشارکت جامع و پیشرفته بوده‌اند، در حالی که این کشور روابط تجاری و دیپلماتیک خود را با مسکو و تهران حفظ و برای بازگشایی مرزهای بسته خود با آذربایجان و ترکیه سخت تلاش کرده است.
ارمنستان روابط دوستانه‌ای با گرجستان دارد. اولویت اصلی ایروان، پس از جنگ طولانی بر سر منطقه مورد مناقشه ناگورنو-قره‌باغ دستیابی به پیمان صلح با باکو بوده است. ترکیه پیش تر تمایل خود را برای عادی‌سازی روابط با ارمنستان پس از نهایی شدن توافق صلح ابراز کرده بود.
این موضوع برای توسعه کریدور میانی، که با نام مسیر حمل و نقل بین‌المللی ترانس خزر (TIR) یا کریدور آسیای مرکزی-خزر-قفقاز نیز شناخته می‌شود، بسیار مهم بود. این کریدور اهداف آمریکا را در ارائه جایگزین تجاری به کشورهای منطقه برای کریدور شمال-جنوب از روسیه به ایران پیش می‌برد. این مسیر می‌تواند زنجیره‌های تأمین متنوع را تقویت، بازارهای جدیدی باز و دسترسی به انرژی و منابع را برای کشورهای غربی تضمین کند، در حالی که نفوذ ایران و روسیه را محدود می‌کند.
علاوه بر این، آمریکا به موازات توافق جدید مواد معدنی حیاتی با کی یف، به عنوان بخشی از راهبرد جهانی خود برای مقابله با تسلط چین در تولید عناصر خاکی کمیاب و مواد معدنی حیاتی، به دنبال انعقاد قراردادهای استخراج و فرآوری در ارمنستان نیز هست.
باکو تلاش‌های قابل توجهی برای تقویت روابط خود با کشورهای غربی و ایجاد تعادل میان منافع روسیه و چین انجام داده است. در عین حال، آذربایجان روابط قوی و دیرینه‌ای با ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی دارد و به وسیله پروژه‌هایی مانند خط لوله قفقاز جنوبی، خط لوله ترانس آناتولی و خط لوله ترانس آدریاتیک به عنوان شریک مهم انرژی برای اروپا ظهور کرده است. این کشور به عنوان متحد منطقه‌ای رژیم صهیونیستی، روابط خود را گسترش می‌دهد.
باکو در دولت ترامپ به دنبال تسریع همکاری با واشنگتن بود. الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان در سخنرانی‌ای که ژوئیه ۲۰۲۴ میلادی ایراد کرد، توسعه روابط کشورش با آمریکا را سازنده و ثمربخش دانست. ماه مارس، تل‌آویو از برنامه‌های خود برای آغاز گفت وگوی سه‌جانبه با حضور آمریکا، آذربایجان و رژیم صهیونیستی و تقویت مشارکت باکو در توافق‌نامه‌های ابراهیم خبر داد.
آمریکا منافع قابل توجهی در آذربایجان دارد که به عنوان حلقه ارتباطی حیاتی، آسیای مرکزی، دریای خزر و قفقاز را به بازارهای غربی متصل می‌کند. علاوه بر این، همکاری آمریکا، رژیم صهیونیستی و آذربایجان در زمینه ایران به طور قابل توجهی به نفع منافع راهبردی واشنگتن خواهد بود. هر دو طرف به دنبال روابط تجاری بیشتر با اروپا بوده‌اند. این موضوع همچنین فرصتی برای افزایش تعامل آمریکا ایجاد می‌کند، زیرا این کشورها به دنبال سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی هستند. با وجود این، نفوذ مسکو در تفلیس احتمالاً همچنان قوی خواهد بود.
باکو تلاش‌های قابل توجهی برای تقویت روابط خود با کشورهای غربی و ایجاد تعادل میان منافع روسیه و چین انجام داده است
تقویت همکاری‌های آمریکا با ارمنستان و آذربایجان
آمریکا کریدوری را که از جنوب ارمنستان و آذربایجان در منطقه نخجوان عبور می‌کند، در حاکمیت ارمنستان و با اجاره ۹۹ ساله مدیریت خواهد کرد و موازنه قدرت را در منطقه تغییر خواهد داد. کنترل این کریدور که در امتداد مرز ارمنستان و شمال ایران قرار دارد، از نظر آذربایجان بزرگترین مانع برای توافق صلح دو کشور بوده است. برخی تحلیلگران، این توافق را معادل «محدودیت ژئوپلیتیکی ایران در منطقه» دانسته‌اند.
این نشان دهنده ضربه دیگری به نفوذ روسیه در منطقه است، زیرا نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان، کشورش را به سمت غرب سوق می‌دهد. گشودن مرز با ترکیه، ارمنستان را به پروژه کریدور میانی، مسیر تجارت اقتصادی میان اروپا و چین که روسیه و ایران را دور می‌زند، ملحق خواهد کرد.
هدف اصلی آمریکا در پروژه توسعه، محدود کردن نفوذ ایران، روسیه و چین در منطقه قفقاز جنوبی است. اعلامیه صلح اخیر میان ارمنستان و آذربایجان در هشتم آگوست، توجه زیادی را به گرجستان جلب کرد، زیرا این موضوع نشان دهنده افزایش حضور غرب در قفقاز جنوبی است.
حزب حاکم گرجستان تلاش کرده است غرب را متقاعد کند با وجود موضع آمریکا در زمینه سیاست‌های حکومتی گرجستان و روابط قوی‌تر آن با روسیه و جمهوری خلق چین، غرب باید کشورش را همانطور که هست، بپذیرد. در غیر این صورت، گرجستان کاملاً به سمت شرق تغییر جهت خواهد داد. در 30 سال گذشته، گرجستان تنها کشور قفقاز جنوبی بوده که به عنوان شریکی پایدار برای غرب عمل کرده، در حالی که ارمنستان متحد روسیه و آذربایجان به دنبال ایجاد تعادل میان این دو بوده است. با وجود این، رویدادهای اخیر نشان می‌دهد چگونه صف‌بندی ژئوپلیتیکی در منطقه دستخوش تغییرات قابل توجهی است. ارمنستان و آذربایجان به سرعت در حال تغییر جهت به سمت غرب هستند، در حالی که گرجستان در حال دور شدن از غرب و نزدیک شدن به روسیه و جمهوری خلق چین است.
گرجستان بعید می‌داند کریدور زنگزور، که آذربایجان و ترکیه را از مسیر ارمنستان به هم متصل خواهد کرد، دست کم تا پنج تا هفت سال آینده عملیاتی شود. در این میان، گرجستان برای افزایش رقابت‌پذیری خود به عنوان مرکز کریدور میانی، نیاز به اجرای چندین پروژه بزرگ زیرساختی دارد که انتظار می‌رود ساخت این پروژه ها تا سال 2032 میلادی پایان یابد.
بعید است سرمایه‌گذاران به دلایل اقتصادی و لجستیکی از توسعه خطوط لوله جدید که گرجستان را دور می‌زنند، حمایت کنند. حتی با وجود کریدورهای جدید، گرجستان به دنبال متقاعد کردن غرب است که باید گرجستان را همانطور که هست، بپذیرد. در غیر این صورت، شرق آماده است تا گرجستان را در آغوش بگیرد (این موضوع تنها چند روز پس از دیدار دونالد ترامپ با رهبران قفقاز جنوبی مطرح شد).
توافق صلح ارمنستان و آذربایجان، یا «جاده ترامپ» که با میانجیگری آمریکا به دست آمد، نشان دهنده تحول ژئوپلیتیکی قابل توجهی است که نفوذ روسیه را در قفقاز جنوبی به چالش می‌کشد. این توافق‌نامه چالشی برای روسیه و چین ایجاد می‌کند. روسیه بیش از یک قرن قدرت مسلط و میانجی کلیدی در قفقاز جنوبی بوده است. این توافق‌نامه، روسیه و سازوکارهای دیپلماتیک آن را به نفع راه‌حلی به رهبری آمریکا به حاشیه خواهد راند. این توافق‌نامه به آمریکا حقوق انحصاری توسعه برای کریدور تجاری و ترانزیتی جدید از مسیر جنوب ارمنستان (برای صادرات انرژی و سایر منابع و در نتیجه، افزایش منافع اقتصادی آمریکا در منطقه) اعطا می‌کند.
چین منافع اقتصادی موجود در منطقه و همکاری راهبردی جامع با روسیه دارد، اما از نظر تاریخی از جانبداری در مناقشه ارمنستان و آذربایجان اجتناب کرده است. تمرکز فعلی آن بر مدیریت روابط تجاری خود با آمریکا و بررسی پیامدهای سیاست‌های «اول آمریکا»ی ترامپ است.
واگذاری کریدور زنگزور به وسیله نیکول پاشینیان به آمریکا، امکان دارد آذربایجان را محکوم به تحمل بار جنگ نفوذ منطقه‌ای کرده باشد. چهار کریدور تجاری از آذربایجان عبور می‌کنند:
- شاخه‌ای از جاده ابریشم از چین به اروپا
- کریدور روسیه-ایران
- کریدور آمریکا به آسیای مرکزی
- کریدور ترکیه به آسیای مرکزی
همه این کریدورها با وضعیت فعلی بین‌المللی در تضاد هستند. با افتتاح کریدور زنگزور، آذربایجان می‌تواند به عرصه‌ای برای حضور قدرت‌های بزرگ و تهدیدی برای بازیگران منطقه ای تبدیل شود. تلاش‌ها برای مختل کردن این کریدور می‌تواند خطرات را افزایش دهد و به طور بالقوه بر جریان‌های تجاری گسترده‌تر تأثیر بگذارد.