بررسی صنعت فرش ایران در برنامه منهای نفت

به گزارش راهبرد معاصر، برنامه تلویزیونی منهای نفت امروز سه شنبه 17 تیرماه 99 با موضوع صنعت فرش از شبکه سوم سیما پخش می شود.برنامه تلویزیونی منهای نفت امروز به سراغ صنعت فرش رفته است. که حوالی ساعت 17:23 از شبکه سه سیما پخش می شود.

فرش کلمه ای است عربی به معنی گستردن و گستردنی، و آن هر چیز که گسترده شود، از قالی و پلاس و بستر و نظایر آن را شامل می شود. قالی مأخوذ از کلمه ترکی قالین می باشد به معنی فرش بزرگ پرزدار که با نخ و پشم به رنگ ها و نقوش مختلف می بافند و قالی کوچک را قالیچه گویند.

تاریخچه:

پژوهشگران بر این عقیده‌اند که ترکستان، ایران و قفقاز می‌باید مهد اولیهٔ این هنر بوده باشند. از عباراتی که در انجیل و ادبیات کلاسیک آمده به این نتیجه رسیده‌اند که هنر شرقی قالی‌بافی مدت‌ها قبل از میلاد مسیح شناخته شده بوده و وجود داشته است.

هومر حماسه‌سرای معروف سدهٔ هفتم پیش از میلاد قالیچهٔ پازیریک است که در سال ۱۹۴۹ میلادی برابر با ۱۳۲۷ هجری شمسی توسط گروهی از باستان‌شناسان روسی به سرپرستی پروفسور رودنکو در حفاری‌هایی در منطقهٔ آلتای سیبری جنوبی در درهٔ پازیریک کشف شد.

تاریخچهٔ بافت قالی (یا فرش) تا آنجا که دانسته شده است، به هزارهٔ پنجم و ششمِ پیش از میلاد در آسیای مرکزی برمی‌گردد. قالی ایرانی پازیریک، قدیمی‌ترین قالیِ دستبافِ یافته‌شدهٔ جهان است که در سیبری کشف شده و بافت ایران در دوران سدهٔ ۱۰ میلادی به وسیلهٔ مورها به اسپانیا شناسانده شد. جنگ‌های صلیبی باعث شد تا قالی‌های ترکی به اروپا برده شوند که در آنجا بیشتر از دیوارها آویزان می‌شد یا بر روی میزها قرار می‌گرفت؛ بنابراین، از آغاز آشناییِ اروپاییان با قالی، آنها به آن به دیدهٔ یک اثر هنری و نه یک زیراَنداز می‌نگریستند. پس از گسترش تجارت در سدهٔ ۱۷، قالی‌های ایرانی به شکل چشمگیری به اروپای غربی شناسانده شدند.

 تاریخچه فرش ایران:

قالی ایرانی یا فرش ایرانی از دیرباز معروف و مورد استفاده بوده، سند آن نیز گزنفون تاریخ‌نگار یونانی در کتاب سیرت کوروش، در بین سال‌های ۴۳۰ تا ۳۴۵ پیش از میلاد می‌نویسد: «ایرانیان برای این‌که بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گسترند».

سالنامهٔ چینی سوئی‌سو در دورهٔ ساسانی از فرش پشمی ایران به عنوان کالای وارداتی به چین نام می‌برد. فرش معروف بهارستان در کاخ تیسفون نیز به خاطر شکوهش بازتاب گسترده‌ای در ادبیات اسلامی داشته‌است. قدیمی‌ترین نمونهٔ قالی جهان که تاکنون یافته شده، قالیچه‌ای آریایی با نقوش اصیل هخامنشی است که در گور یخ‌زدهٔ یکی از فرمانروایان سکایی در درهٔ پازیریک در ۸۰ کیلومتری مغولستان بیرونی پیدا شده و قالی پازیریک نامیده می‌شود. پژوهشگران این قالی را از دست‌بافت‌های پارت‌ها یا مادها و مربوط به دوره هخامنشی می‌دانند.

قديمترين فرش دستبافت ايرانی در سال 1949 در دومين مرحله کاوشهای باستان شناس روسي، رودنکو در منطقه پازيريک کشف و به نام فرش پازيريک ناميده شد.

رودنکو در کتابی که به مناسبت اين اکتشافات در سال 1953 در روسيه منتشر کرد، درباره فرش مکشوفه توضيحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتا کار ايران و قديمی ترين فرش ايرانی در دنيا بيان نمود. او نوشت: "بدون اينکه بتوانيم به طور حتم بگوييم اين فرش کار کداميک از سرزمين های ماد-پارت(خراسان قديم) يا پارس است، تاريخ فرش مذکور و پارچه هايی که در پازيريک کشف شد قرن پنجم و يا اوايل قرن چهارم پيش از ميلاد تشخيص داده می شود."

"تاريخ اين قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادن اسبهای جنگی که به جای زين قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه روی سينه اسب از مشخصات آشوريها می باشد اما در روی فرش پازيريک ريزه کاريهای مختلف و طرز گره زدن دم اسبها ، در نقوش برجسته تخت جمشيد نيز ديده می شود."

در زمان تسلط مغولها (قرن سيزدهم و چهاردهم ميلادي) قالی بافی به سطح بسيار رفيعی از زيبايی وتکنيک رسيد. شکوفايی اين صنعت شايد با حکومت غازان خان (1307-1295 ميلادي) مصادف بود.

اما اوج قالی کلاسيک ايرانی را که از آن با رنسانس قالی ايران ياد می شود زمان سلاطين صفوی (1722-1499 ميلادي) به ويژه زمان حاکميت شاه طهماسب اول (1587-1524 ميلادي) و شاه عباس کبير(1629-1587 ميلادي) ثبت کرده اند. از اين دوران حدود 3000 تخته فرش به يادگار مانده که درموزه های بزرگ دنيا و يا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.

در اين دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاههای قالی بافی بناشد و مراکز گوناگون که قبلا در تبريز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، يزد ، استرآباد ، هرات و ايالات شمالی نظير شيروان ، قره باغ و گيلان وجود داشتند توسعه و رونق بيشتری گرفتند.

در همان زمان ، نقاشان و نگارگران بلندپايه طرحهای خلاصه شده و ترکيبی ترنج در وسط قالی و لچکها را در آن وارد کردند. يعنی همان طرحی که قبلا به زيباترين وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتابهای ارزشمند به کار می رفت. با اشغال کشور بوسيله افغانها (1722-1721 ميلادي) اين صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.

در قرن نوزدهم قاليهای ايرانی ، بويژه فرشهای نفيس ناحيه تبريز به اروپا راه يافتند. از سوی کشورهای اروپايی نمايندگانی به تمام کشورهای مشرق زمين گسيل شدند و با رقابت بسيار فشرده کليه فرشهای کهنه و عتيقه را گردآوری کرده به قسطنطنيه که هنوز هم مهمترين بازار قالی مشرق زمين بود فرستادند.

با به پايان رسيدن منابع فرشهای کهنه ، شرکتهای انگليسی (زيگلر 1883 م) آمريکايی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تاسيس کارگاههايی در تبريز ، سلطان آباد(اراک) ، کرمان کردند. اين روال تا جنگ جهانی اول که توليد قالی به طور قابل توجهی افزايش يافته بود ادامه داشت.

اجزاء قالی

یک قالی تشکیل شده از تار و پود و پرز و یا خواب قالی که به آن معمولاً گوشت قالی هم می گویند.

تار در قالی عبارت است از نخ هایی که موازی یکدیگر در طول قالی قرار می گیرند. این نخ ها ممکن استاز ابریشم، پشم و یا پنبه انتخاب شود.

پود قالی عبارت است از رشته نخ هایی که به صورت موازی یکدیگر از بین نخ های تار گذشته و به طور افقی در دار قالی عبور داده می شوند. جنس این نخ ها معمولاً در قالی های عالی ابریشم و در قالی های خوب و متئسط پشم و در قالی های متوسط تا معمولی نخ پنبه میباشد. البته بایستی در نظر داشت که استفاده نخ پنبه ای برای پود به واسطه محکم بودن و همچنین عدم کشش زیاد آن برای قالی مناسب تر است.

پرز (خواب و یا گوشت) فرش، سطح خارجی آن را تشکیل می دهد که به وجود آمدن طرح و رنگ های مختلف در فرش به واسطه وجود آن هاست. جنس پرز فرش را در قالی های ممتاز و عالی ابریشم و در سایر قالی ها پشم تشکیل می دهد.

خواب و یا گوشت فرش به وسیله گره هایی که در تارها می خورد به وجود می آید. پس از آن که یک رج گره زده شد آن گاه نخ پود روی آن قرارمی گیرد. ممکن است پس از هر رج گره یک تا سه نخ پود روی آن قرار گیرد. در این صورت در اصطلاح بافندگی به آن هر جین سه پود (و یا هر جین دو پود و…) می گویند و در صورت وجود یک نخ پود به آن جین در میان می گویند.

انواع فرش ایران:

شرکت فرش ایران، طرح‌های فرش ایران را به ۱۹ گروه اصلی بخش کرده‌است:

گروه ۱- طرح‌های آثارباستانی و ابنیه اسلامی

این گروه شامل تمام طرحهایی است که از نقوش و اشکال تزیینی بناها، عمارات و کاشیکاری‌های آن‌ها گرفته شده. طراحان فرش در برخی از طرح‌های اصلی نقوش این بناها بنابر سلیقه خود تغییراتی را انجام داده اما ساختار و تشابه اصلی طرح فرش با طرح اصلی بنا کاملاً حفظ گردیده‌است. معروف‌ترین طرح‌های این گروه عبارتند از: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، مسجد امام اصفهان، تخت جمشید شیراز، طاق بستان، مسجد جامع اصفهان و غیره.

گروه ۲- طرح‌های شاه‌عباسی

اساس تمامی طرح‌های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. گل‌های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیقی با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ایجاد می‌کنند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: شاه عباسی لچک ترنج، شاه عباسی افشان، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری، شاه عباسی هفت رنگ و…

گروه ۳- طرح‌های اسلیمی

فرم اصلی این طرح‌ها بر پایه گردش منظم و نقوش اسلیمی است. طرح‌های اسلیمی دارای انواع و اشکال مختلفی است که خود مورد طبقه یندی قرار می‌گیرد. از معروف‌ترین آن می‌توان به اسلیمی دهان اژدها اشاره کرد. انواع دیگر عبارتند از:اسلیمی بندی، اسلیمی افشان، اسلیمی کهکشانی، اسلیمی لچک و ترنج و… اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولاً در بیشتر قالبها این طرح تکرار می‌گردد، اما در بعضی فرشها این طرح مسلط است. معروفترین اسلیمی‌ها، اسلیمی دهن اژدر است.

گروه ۴- طرح‌های اقتباسی

اغلب طرح‌های این گروه شباهت زیادی به طرح‌های فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه دارد، ایرانیان با استفاده از هوش و ذکاوت خود تغییراتی در آن به وجود آورده‌اند. به همین دلیل به طرح‌های اقتباسی معروف‌اند. مانند طرح‌های معروف به قفقازی، طرح‌های اقتباسی گوبلنی.

گروه ۵- طرح‌های افشان

اشکال و اجزا تشکیل دهنده بیشتر طرح‌ها به صورت پیوسته و بدون انقطاع ترسیم می‌شود در حالی که در طرح افشان اجزاء تشکیل دهنده طرح به صورت پراکنده و جدا از هم ولی با فاصله منظم از یکدیگر طراحی می‌گردند. در این طرح همهٔ بند و گل و برگ‌ها در متن فرش به صورت افشان و پراکنده بوده و هیچ‌کدام از گل و برگ‌ها دارای قرینه نمی‌باشند. معروف‌ترین این طرح‌ها عبارتند از: افشان دست گل، افشان شاخه پیچ، افشان اسلیمی، افشان شاه عباسی و گل‌فرنگ.

گروه ۶- طرح‌های واگیره‌ای (بندی)

هنگامی که جزء کوچکی از طرح در متن فرش در جهات طولی و عرضی تکرار شده و به وسیلهٔ گیره به یکدیگر متصل شوند، به طرح بندی نامیده می‌گردد. معروف‌ترین طرح‌ها عبارتند از:: بندی اسلیمی، بندی خشتی، بندی ترنج دار، بندی شیر و شکری، بندی شاخه گوزنی، بندی دسته گلی، بندی میناخانی یا ورامین.

گروه ۷- طرح‌های بته‌ای (بته جقه)

از طرح‌های معروف و موفق در طرح قالی، که علاوه بر ایران در هندوستان نیز رواج دارد. اندازهٔ بته‌ها متفاوت است. گاه آنچنان بزرگ است که چند بته برای کل فرش کافی است ولی در بیشتر موارد بته‌ها با اندازه‌های کوچک در ردیف‌های موازی در متن فرش یا در حاشیهٔ قالی دیده می‌شوند. گاهی به سبک شکسته و گاهی به سبک منحنی ترسیم می‌گردند. این طرح‌ها رد فرش همدان، سنندج، کاشان ،سرآبند و قم دیده می‌شوند. معروف‌ترین طرح‌های بته‌ای عبارتند از: بته جقه یا مادر بچه، بته ترمه، بته سرآبندی، بته افشار، بته قلمکار اصفهان، بته کردستانی یا هشت پر، بته خراسان و بته میری.

گروه ۸ - طرح درختی

اشکال درختان و شاخ و برگ و بوته‌ها، عناصر اصلی این طرح هستند. گاه در میان شاخ و برگ درختان، حضور پرندگان، و در پایین طرح حیوانات وحشی در حال چرا و استراحت دیده می‌شود. به این‌گونه طرح‌ها، طرح درختی حیوان دار گویند. اگر در طرح، شکارچیان در حال صید باشند به طرح درختی شکارگاه مرسوم می‌گردد. اگر میانهٔ فرش دارای برکهٔ آب با رنگ فیروزه‌ای باشد، طرح را درختی سبزی کاری یا آب‌نما گوییم. این طرح در بین بافندگان کاشان، اصفهان، تبریز، قم و تهران طرفدار داشته. حال آنکه تصویر درخت را بسیاری از کشورهای اروپایی به فال نیک می‌گیرند و آن را نشانهٔ تداوم عمر و خوشبختی و سعادت می‌دانند. به صورت درختی ترنج‌دار نیز وجود دارد.

گروه ۹- طرح‌های ترکمن

طرح‌های ترکمن درگروه نقوش هندسی قرار دارند و به صورت ذهنی بافته می‌شوند. معروفترین طرح‌های ترکمن در ایران عبارتند از غزال گز، قاشقی، آخال، چهار فصلو یموت.

گروه ۱۰- طرح‌های شکارگاهی

بنیاد اصلی این طرح‌ها نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه است. به نحوی که در قسمت‌های مختلف طرح یک سوار کار با وسیله‌ای همانند تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو یا سایر جانوران است.

گروه ۱۱- طرح‌های گل فرنگ

کلیه طرح‌های این گروه بر مبنای گل‌های رنگارنگ چند پر، گلدان‌های فرنگی و گل‌های طبیعی به ویژه گل رز با رنگ‌های بسیار روشن نظیر زرد، آبی و سرخ می‌باشد. انواع طرح‌های گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل، لچک و ترنج گل فرنگ، افشان گل فرنگ گل‌فرنگ مستوفی .

گروه ۱۲ - طرح‌های قابی (خشتی)

متن فرش با اشکال هندسی، مربع و لوزی، شبکه بندی می‌شودو؛ و در داخل هر یک از این خانه‌ها نقش مایه‌هایی از قبیل گلدان گل، بته، شاخهٔ گل، درختانی مانند سرو و بید، پرندگان و … به‌طور مجرد ترسیم می‌گردند. هر خانه از لحاظ شکل و محتوا از خانهٔ مجاور متمایز است، این طرح‌ها را قاب قابی یا قاب خشتی می‌نامند. در این طرح متن قالی دارای چند ضلعی‌های منظم و غیر منظم می‌باشند. از معروف‌ترین طرح‌های آن می‌توان به قاب قرآنی، قاب بختیاری، قاب تصویری، قاب اسلیمی و … اشاره کرد.

گروه ۱۳- طرح‌های گلدانی

طرحی زیبا و دلپسند، شکل گلدانی مزین به شاخه‌های گل، عنصر اصلی و غالب طرح است. اندازه‌های گاهی بزرگ و واحد گاهی کوچک با ردیف‌هایی موازی تمامی فرش را پوشش می‌دهد. گروه‌های فرعی عبارتند از: گلدانی محرابی، گلدانی ظل السلطان (گل و بلبل)، گلدان حاج خانومی، گلدانی ستونی و گلدان تکراری. این طرح در بین بافندگان شهرهای قم، تبریز، کاشان، آباده و کردستان مورد توجه است.

گروه ۱۴- طرح ماهی درهم

طرحی اصیل؛ زیبا و کنایه دار. درون مایه تشکیل دهندهٔ آن نقش ماهی را به یاد می‌آورد. طرحی سرچشمه گرفته از شرق ایران که به مرور گسترش یافته و در خراسان، کردستان و اراک مورد توجه است. گروه‌های فرعی عبارتند از: ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و زیره ماهی.

گروه ۱۵- طرح‌های محرابی

طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است. مکانی که در مساجد، مکان نمازگزاردن امام جماعت است. در این طرح‌ها معمولاً محراب را با تزییناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچه‌های کوچک می‌پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون‌های بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می‌دهند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی درختی.

گروه ۱۶- طرح‌های محرمات

در این طرح تمامی متن فرش از جهت طولی به ردیف‌های موازی تقسیم گشته و داخل این ردیف‌ها با نگاره‌هایی همچون بته جقه، انواع اسلیمی یا ختایی و گل و برگ‌های دیگر تقسیم می‌گردد. در واقع متن فرش به صورت راه راه می‌باشد .محرمات بته جقه‌ای معروف‌ترین طرح این گروه است.

گروه۱۷- طرح‌های هندسی

کلیه نقوش از اشکال هندسی است و با استفاده از خط‌های زاویه دار ساخته می‌شوند. مانند: هندسی کف ساده، هندسی جوشقان، هندسی خاتم شیراز، هندسی لچک و ترنج و هندسی قابی.

گروه ۱۸ - طرح‌های ایلی و عشایری

این طرح‌ها عموماً توسط عشایر ایران بافته می‌شوند و اغلب نگاره‌ها و تزیینات طرح برگرفته از ذهن قالیبافان است. قرینگی در طرح معنایی ندارد. سادگی و عدم قرینه کاری نقوش از عوامل اصلی زیبایی طرح‌های این گروه است.

گروه ۱۹ – طرح‌های تلفیقی

این طرح‌ها به مرور زمان وبا ادغام شدن طرح‌های مختلف به وجود آمده. برخی از طرح‌های تلفیقی به جهت تلفیق زیبا و صحیح نقوش مختلف از جذابیت بالایی برخوردارند. برخی دیگر ناشی از تلفیق نابهنجار چند طرح می‌باشند. گونه‌های مختلفی از طرح‌های تلفیقی را می‌توان نام برد مانند لچک و ترنج تلفیقی، تلفیقی دسته گلی، تلفیقی گل فرنگ، تلفیقی هندسی و…

سیسیل ادواردز در کتاب ارزشمند خود با نام قالی ایران اذعان می‌دارد: “آیا نقوش و اشکال طرح‌های قالی ایران هر یک نمایانگر یک نظریه یا نوعی زندگی و وجود است؟ هدف طراحان ایرانی ایجاد لذت بوسیله قرینه‌سازی و زیبایی است. آن‌ها یا طرح‌ها را از زندگی واقعی (طبیعت) الهام گرفته‌اند یا از منابع خارجی استفاده نموده‌اند. در هر یک از این دو حالت باید ارتباط داشتن این اشکال و نقوش را با افکار صوفیانه و عارفانه با احتیاط ذکر کرد. چه بسا این اشکال، شکل‌های ساده شده حیوانات، گیاهان و پرندگان باشد که با گذشت زمان تغییر یافته‌اند. آنچه مسلم است زن قالیباف وقتی پشت دار نشسته، بیشتر از آنچه دیده الهام گرفته می‌اندیشد.

فرش کرمانشاهی با طرح درختی

همچنین به نقل از دکتر پرهام در زمانی که پژوهش در خصوص نمادپردازی مغرب زمین، جایگزین اندیشه‌های رمزی، نمادی و اساطیری مشرق زمین گردیده، نمادهای شرقی به قیاس با مفاهیم نمادی غربی سنجیده شدند. بدین ترتیب نقش مایه بید مجنون نقش مایه‌ای مالامال از غم و اندوه نام گرفت. فرش‌هایی با چنین نقش مایه فرش عزا و نقش بید مجنون بید گریان در نزد غریبان، تلقی گردید. در همین زمان بود که نگاره‌های سه گوش سر و گردن تجدید یافته جانوران کلید یونانی و قلاب و نقش مایه چهار بازویی میانه ترنج‌های قالیهای فارسی خرچنگ و رتیل نام گرفت.

گروه ۱۹ – طرح‌های معاصر

ارزآوری صنعت فرش:

سالانه از محل صادرات فرش دستباف ایران به سراسر جهان بیش‌از 400میلیون دلار ارز عاید کشور می‌شود.

80 درصد فرش دستباف ایران صادر می‌شود؛ ایالات متحده آمریکا با 32 درصد، میزبان بیشترین مقدار صادرات فرش دستباف ایران است؛ بعد از آمریکا آلمان با 12 درصد در رتبه دوم میزبان واردات فرش ایرانی است.

هرچند آمریکا فرش دستباف را در لیست اولیه تحریم‌های خود قرار داده است اما با توجه به خواهان بسیاری که فرش ایرانی در این کشور دارد، پویش‌های مردمی و مردم‌نهاد بسیاری علیه این اقدام بلند شدند.

صادرات فرش دست‌باف ایرانی در دوران پیش‌از تحریم‌های ظالمانه گذشته در دهه 90، بیش‌از یک‌میلیارد و دویست‌میلیون دلار بوده است که بعد از دوران تحریم‌ها به 400میلیون دلار رسید و در دوران برجام افزایش یافت اما هرگز به رقم پیش‌از دور اول تحریم‌های همه‌جانبه نرسید.

اشتغالزایی:

هم‌اکنون به‌صورت رسمی 1.5 میلیون نفر و غیررسمی 2.5 میلیون نفر در صنعت فرش دستباف ایرانی حضور دارند که عمدتاً مددجویان و سرپرستان خانوار می‌باشند که این خود نشان می‌دهد توجه به فرش ایرانی چقدر هم برای فقرزدایی و هم برای دیپلماسی و نفوذ فرهنگی بااهمیت است.

سالانه چهار میلیون مترمربع فرش دستباف و دیگر محصولات داری در کشور تولید می شود. در حال حاضر 600 کارخانه کوچک و بزرگ تولید فرش ماشینی در کشور فعالند و به 11 کشور جهان صادرات دارند.

ظرفیت نصب شده تولید داخلی فرش ماشینی کشور 120 میلیون مترمکعب که از این میزان 50میلیون متر آن در داخل مصرف می‌شود و 35 میلیون متر به خارج صادر می‌گردد که در حال حاضر کارخانجات این بخش 85 میلیون مترمکعب فرش تولید می‌کنند.

هر سال حدود ۳ میلیون متر مربع فرش در ایران بافته می شود که ۶۵ درصد آن به حدود ۸۰ کشور جهان صادر می گردد.

بیم و امیدهای صادرات فرش دستباف ایران

فرش دستباف با توجه به نیاز نسبی اندک به سرمایه و امکانات، از صنایعی به شمار می­رود که نقشی اساسی در اشتغال­زایی و تامین نیاز اقتصادی خانواده­ ها و در عین حال، رشد اقتصادی کشور دارد که می­تواند به عنوان یکی از راهبردهای اشتغال­زایی و خروج از فقر مدنظر قرار گیرد؛ به گونه­ ای که تعداد مشاغلی که در هنر صنعت فرش وجود دارد به بیش از 70 شغل می رسد.

همچنین این صنعت در حوزه صادرات خود در سال 96 توانسته 31% رشد نشان دهد، به گونه­ ای ‌که طی این زمان به بیش از 424 میلیون دلار فرش دستباف به کشورهای هدف صادر کرده است. این افزایش ارزش صادرات فرش در سال 95 نیز مشهود بود؛ به طوری که در این سال بیش از 359 میلیون دلار فرش دستباف به حدود80 کشور جهان صادر شد که نسبت به سال قبل از آن 23% رشد داشته است.

چشم انداز صادرات فرش دستباف

در ماه‌ها و سال‌های اخیر صادرات فرش دستباف روند روبه رشدی را تجربه کرده است، به گونه­ای که آمارها نشان می­دهد که در پایان سال 94 اندکی بیش از 290 میلیون دلار فرش دستباف از کشور ما به بازارهای هدف راه یافت که این میزان در پایان سال 95 به 359 میلیون دلار رسید و در انتهای سال 96 نیز از مرز 400 میلیون دلاری عبور کرد و با حدود 18% رشد به عدد 424 میلیون دلار رسید.

بیم و امیدهای صادرات فرش دستباف ایران

صادرات فرش در سال 1395 به لحاظ ارزشی و وزنی نسبت به سال 1394 سیر صعودی داشته است، به طوری که نسبت به سال 1394، 203% رشد ارزشی و حدود 13%رشد وزنی داشت و همچنین بیش از 90 میلیون دلار در سال 1395فرش دستباف به کشور آمریکا صادر شد. در ماه‌های ابتدای سال 1396 هم همان روند افزایشی سال 1395 ادامه پیدا کرد، به طوری که در 11 ماهه سال 1396 بیش از 4 هزار و700 تن فرش دستباف با ارزش بیش از 377 میلیون دلار از ایران به حدود 80 کشور دنیا صادر فرش دستباف صادر شد.

آمار صادرات فرش دستباف ایران به تفکیک کشورهای جهان در سال96

صادرات فرش دستباف ایران در سال 96 به میزان 424 میلیون و 451 هزار دلار بوده است که به 72 کشور جهان صادر شده است. صادرات فرش ایران از نظر کشورهای خریدار این محصول بسیار شناخته شده است و کمتر کشوری را می­ توان یافت که فرش ایرانی به آن کشور نفوذ نکرده باشد.

آمارها نشان می ­دهد که کشور ایالات متحده آمریکا با خرید 126 میلیون دلار فرش دستباف ایران با اختلافی قابل توجه اصلی­ترین مشتری فرش ایران می­ باشد و البته ناگفته نماند این امر بعد از توافق برجام رشد بهتری داشته است، اما در سال 97 با لغو برجام و بازگشت مجدد تحریم­ ها احتمال کاهش صادرات این صنعت به این کشور وجود دارد. بعد از آمریکا، کشورهای آلمان و لبنان با خرید 57.6 میلیون دلار و30 میلیون دلار به ترتیب در رتبه ­های دوم و سوم این رده­ بندی قرار گرفته ­اند. در سال ­های اخیر چین جزء 20 کشور اصلی مشتری فرش دستباف ایران است؛ به گونه ­ای که در 11 ماهه سال 1396 فعالان فرش دستباف تقریبا 4 میلیون دلار فرش دستباف به این کشور صادر کردند.

حال اگر می­خواهیم بدانیم فرش ایران به کدام کشورها صادر می ­شود و یا اینکه صادرات فرش ایران به کشورهای جهان به چه میزانی است، جدول زیر لیست صادرات 10 کشور را ارایه کرده و در انتها هم جمع کل ارزش دلاری و ریالی و وزن صادرات فرش دستباف 72 کشور را نمایش می­دهد:

 خریداران فرش دستباف ایران در جهان

بازارهای صادراتی ایران شامل دو دسته بازارهای سنتی و بازارهای جدید می‌شود. بازار سنتی صادرات ایران کشورهایی هستند که از دیرباز مشتری فرش ایرانی بوده‌اند و فرش دستباف در سبک زندگی آنان حضور داشته است یا به ‌عنوان بارانداز محلی برای صادرات مجدد فرش بوده‌اند که برای نمونه آمریکا، برخی کشورهای اروپایی مانند آلمان، ایتالیا، انگلستان، سوئیس و برخی کشورهای عربی مانند لبنان، امارات، کویت و قطر و نیز ژاپن در شرق آسیاست. بازارهای جدید هم کشورهایی را شامل می‌شود که در سالیان اخیر به خیل مشتریان فرش ایرانی پیوسته‌اند که برای چشم‌انداز صادرات فرش دستباف نمونه می‌توان به چین، روسیه، آفریقای‌جنوبی و برزیل اشاره کرد.

بنابراین، فرش دستباف ایران از دیرباز به کشورهای آلمان، آمریکا، ایتالیا، فرانسه، انگلستان، لبنان، امارات، کویت و ژاپن صادر می‌شد و امروزه بازارهای دیگری از جمله چین، شیلی، آفریقای جنوبی، روسیه و برزیل به خیل عظیم مشتریان فرش ایران که پیوسته‌اند.

رقبای فرش ایرانی در جهان

رقیب اصلی ایران کشور هند و پاکستان و با فاصله زیادی ترکیه، نپال و افغانستان قرار دارند. اما با وجود تمامی مشکلات و موانع موجود بر سر راه این هنر- صنعت، ایران هنوز در رتبه­ های اولیه صادرکنندگان فرش دستباف جهان قرار دارد و رقبایی مثل هند و پاکستان در رتبه‌های بعدی هستند. اما نباید چندان هم به این رتبه و رشد صادرات خوش‌بین و راضی بود، چراکه اگر دیر بجنبیم و نتوانیم خود را رقبا و سلایق مصرف­کنندگان هماهنگ کنیم، این صنعت دیر یا زود از کف می­رود. بنابراین جهت ثبات و توسعه صادرات نیازمند رصد فعالیت رقبا، سنجش سلایق مصرف‌کنندگان و تبلیغات موثر است. هر چند برگه برنده رقیبان فرش دستباف ایران در بازارهای جهانی قیمت تمام شده پایین فرش است، اما باید گفت که اصالت و کیفیت فرش ایرانی همچنان در صدر کشورهای جهان قرار دارد.

عوامل کاهنده صادرات فرش دستباف

دو دسته از علل داخلی و خارجی را می­توان به عنوان شرایط آسیب­ رسان بر روند صادرات فرش برشمرد.

الف- در حوزه داخلی:

* پیامدهای تحریم ­های اقتصادی کشور که موجب دشواری در نقل و انتقال ارز، ریسک صادرات، افزایش هزینه ­ها از جمله هزینه بیمه و حمل و نقل بوده است.

* با توجه به مسائلی مانند مالیات یا مواد ۹۵، ۱۰۰، ۱۴۶ و ۱۶۹ قانون که در سال ۱۳۹۴ به تصویب رسیده، شرایط برای کار صادرکننده فرش به مراتب سخت‌تر می‌شود. با این قوانین هزینه‌های تولید برای فرش افزایش پیدا می‌کند و توان رقابت از صادرکننده ایرانی گرفته می‌شود.

* حمایت‌های نامناسب بیمه‌ای؛

*تورم داخلی به‌ ویژه در تامین مواد اولیه فرش دستباف در سال ­های اخیر

*ناآگاهی برخی از تولیدکنندگان فرش ایران از سلایق بازار و کاهلی یا عدم تطبیق تولیداتشان با نیاز مصرف کنندگان -که گاه به بهانه حفظ اصالت­ ها توجیه می شود.

*افزایش هزینه­ های تولید در داخل کشور؛ برای نمونه در فاصله سال­های 90 تا 92 شاهد رشد شدید قیمت مواد اولیه فرش دستباف بودیم. رشد چندین برابری پشم و به ویژه ابریشم وارداتی به کشور منجر به بالا رفتن شدید قیمت تمام شده فرش دستباف شد.

*با توجه به آنکه بخش عمده قیمت تمام شده فرش دستباف مربوط به دستمزد و هزینه نیروی انسانی است، اجرای سیاست­ هایی همچون هدفمندی یارانه ­ها و پرداخت نقدینگی مستقیم به قالیبافان که منجر به خروج بخشی از ایشان از گردونه تولید و صادرات فرش دستباف شد، نیز به رشد قیمت تمام شده در این بخش یاری رساند.

*از آنجایی که ساختار تولید فرش در کشور به طور سنتی به شیوه غیرمتمرکز بوده و همچنان بخش اعظم تولیدات به شیوه تک­بافی خانگی صورت می­ پذیرد، لذا این نکته توان رقابت­ پذیری، بهینه ­سازی تولید و امکان سفارش­ پذیری انبوه را کم می­کند.

ب- در حوزه خارجی:

* وقوع رکود اقتصادی در برخی از کشورهای اروپایی به‌عنوان بازارهای هدف صادراتی بوده است. این رکود اقتصادی موجب شد تا فرش دستباف به‌عنوان کالایی لوکس از سبد خانوار مصرف‌کنندگان اروپایی کنار گذاشته شود.

*تغییر در سبک زندگی و تغییر سلایق مصرف‌کنندگان، ظهور و بروز و افزایش کفپوش‌های صنعتی و جایگزین مانند فرش‌های ماشینی، موکت، پارکت و ...

*کاهش تقاضای جهانی فرش دستباف، اشباع شدن برخی از بازارهای سنتی در دنیا.

* فرش ایرانی از سال 2010 به این سو مورد تحریم مستقیم ایالات متحده آمریکا قرار گرفت و ترخیص هر فرشی با مبداء تولید ایران در گمرک آن کشور ممنوع شد. وقتی آمریکا به عنوان بزرگترین واردکننده فرش در دنیا -که سال قبل از تحریم نیز 80 میلیون دلار فرش دستباف از ایران به خاک خود وارد کرده بود- راه را بر این صادرات ببندد، به طور طبیعی افت محسوسی در صادرات رخ می­دهد که چنین هم شد.

*قیمت تمام شده فرش دستباف در کشورهای رقیب ما به ویژه هند، پاکستان و افغانستان بسیار پایین­تر است و نیروی کار ارزان در این کشورها به یکی از برگ­ های برنده آنان در تجارت جهانی تبدیل شده است. وجود کارگاه ­ها و مجتمع­ های بزرگ قالیبافی برای انجام تولید متمرکز و سفارش پذیری نیز در کشورهای رقیب بیش از کشور ماست.

فرش دستباف ایران یک هنر صنعت قدیمی و میراث ماندگار کشور است که همیشه در صدر بوده و امروز هم با وجود همه افت وخیزها و دشواری­ هایی که در فرایند تولید و تجارت و صادرات آن وجود داشته و دارد، اما همچنان در صدر مانده است؛ به گونه ­ای که با وجود همه دشواری ­ها و مشکلات این صنعت به مدد پیشینه ارزشمند خود و نامدار بودن برند «پرشین کارپت» و حضور شبکه سنتی توزیع در بسیاری از بازارهای هدف و تلاش در راهیابی به بازارهای جدید پیشتاز این میدان است.

بنابراین، هر چند که با وجود همه کاهش­ ها و دشواری­ های صادراتی، در سال 96 رشد صادرات وجود داشته، اما خوشحال کننده نیست. زیرا هنوز با وضع ایده ­آل فاصله زیادی داریم و اگر به این رشد دلخوش کنیم و تلاش بیش از حد نشان ندهیم، خوب نیست. چراکه تجربه نشان داده است که در چند دهه گذشته به علل مختلف داخلی و خارجی روند کاهش و افت صادرات داشته ­ایم؛ به همین سبب در سال 97 هم که اولاً بدلیل لغو برجام و افزایش تحریم­ ها و یا برخی علل خارجی دیگر از جمله تحولات منطقه احتمال کاهش صادرات فرش دستباف به بازارهای وجود دارد؛ لذا باید بیش از پیش تا دیر نشده برای صادرات این محصول غیرنفتی تلاش مضاعف در سال97 کنیم.

موانع و مشکلات تولیدکنندگان صنعت فرش ماشینی کشور

پیدایش صنعت فرش ماشینی در ایران به ابتدای دهه 50 شمسی بازمی­‌گردد که کارخانجات مخمل و ابریشم کاشان در سال 1351، به تولید اولین فرش ماشینی ایرانی با استفاده از الیاف مصنوعی پرداخت.

در حال حاضر، 995 واحد فعال تولید فرش ماشینی با ظرفیت 139 میلیون مترمربع در کشور مشغول به فعالیت می­ باشند.

ایران پنجمین صادرکننده فرش ماشینی در بین 186 کشور صادر کننده و 84مین واردکننده این محصول در بین 225 کشور دنیاست.

وابستگی صنعت فرش ماشینی به مواد اولیه وارداتی عمده ­ترین و مهم‌­تری مشکل این صنعت است.

ایران پنجمین صادرکننده فرش ماشینی در بین 186 کشور صادر کننده و 84مین واردکننده این محصول در بین 225 کشور دنیاست.
وابستگی صنعت فرش ماشینی به مواد اولیه وارداتی عمده ­ترین و مهم‌­تری مشکل این صنعت است.