آغاز مرحله جدید در مشارکت راهبردی میان ایران و چین

به گزارش راهبرد معاصر؛ ایران و چین اکنون در مراحل پایانی مذاکرات در مورد مشارکت اقتصادی و امنیتی قرار دارند که می تواند با پیامدهای نظامی همراه باشد. این امر علاوه بر تغییر بالقوه توازن قوا در خاورمیانه می تواند به تیرگی روابط چین و آمریکا کمک کند. پس از سال ها همکاری جمهوری خلق چین و جمهوری اسلامی ایران در حوزه های تجارت، انرژی و ظرفیت تولید، تمایل مشترک خود را برای رسمی کردن مشارکت استراتژیک جامع اعلام کردند. تمایل آن ها برای همکاری مشترک از روابط تاریخی جاده ابریشم باستان و همچنین منافع اقتصادی و سیاسی مکمل ناشی می شود. مشارکت استراتژیک جامع بین دو کشور می تواند در راستای منافع ملی دو کشور باشد.

در ژانویه سال 2016 ، اندکی پس از اجرای برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام، شی جین پینگ، رئیس جمهور چین در طی سفر به ایران و دیدار با رهبر این کشور بر ایجاد پیمان مشارکت استراتژیک توافق کردند. در حالی که بیانیه مشترکی در 23 سپتامبر 2016 در مورد مشارکت استراتژیک جامع صادر شد اما هنوز هیچ توافق رسمی بین دو کشور وجود ندارد. این توافق نامه شامل 5 حوزه اصلی سیاست، همکاری اجرایی، نگرانی های انسانی و فرهنگی، دادگستری – امنیتی و دفاعی و در نهایت نگرانی های منطقه ای و بین المللی می باشد. طرفین نقشه راه را برای مشارکت در طی 25 سال آینده تهیه کرده اند و بر اساس آن تجارت تا 10 سال آینده به 600 میلیارد دلار افزایش خواهد یافت. هیچ یک از برنامه های مورد بحث تاکنون عملیاتی نشده است.

در ماه مه سال 2018، رئیس جمهور ترامپ اعلام كرد كه آمریكا از برجام خارج می شود و سپس تمامی تحریم های ثانویه را علیه این کشور بازگرداند. در حالی که اقدام واشنگتن، مشارکت جامع استراتژیک چین و ایران را تا حدودی پیچیده کرده اما پکن تصریح کرد که علی رغم اقدامات ترامپ، مبادلات عادی اقتصادی و تجاری با تهران را حفظ می کند.

در فوریه 2019م رئیس جمهور شی جین پینگ میزبان هیئت ایرانی شامل محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه، وزیر نفت و همچنین علی لاریجانی رئیس مجلس بود. شی در این دیدار در مورد دوستی پایدار بین دو کشور تاکید کرد و از عزم پکن برای توسعه مشارکت استراتژیک جامع با ایران با وجود تحولات منطقه ای و جهانی خبر داد. در آگوست 2019م ظریف نقشه راه را به همتای چینی خود ارائه داد که بر اساس آن مشارکت استراتژیک جامع بین دو کشور 25 ساله است که در طی این مدت چین نزدیک به 400 میلیارد دلار در ایران سرمایه گذاری خواهد کرد. بسیاری از این مشخصات مهم توافق برای عموم منتشر نشده و حتی این موارد نشانگر تغییر بالقوه در موازنه جهانی نفت و گاز خواهد بود.

بر اساس گزارش « پترولیوم اکونومیست» ؛ چین حدود 280 میلیارد دلار در حوزه های نفت، گاز و پتروشیمی ایران سرمایه گذاری خواهد کرد و ممکن است این رقم در طی هر دوره 5 ساله افزایش پیدا کند. بخش دیگر مهم این توافق نامه همکاری های نظامی بین چین و ایران در حوزه آموزش و رزمایش نظامی مشترک، توسعه تسلیحات و به اشتراک گذاری اطلاعات برای مبارزه با تروریسم، مواد مخدر، قاچاق انسان و... می باشد. در ازای آن، چین قادر خواهد بود هر گونه محصولات نفتی، گازی و پتروشیمی را با حداقل تخفیف 12 درصدی به قیمت شش ماهه به اضافه 8 درصد دیگر برای تنظیم ریسک جبران خسارت خریداری کند.

«جنگ شوانگ»، سخنگوی وزارت امور خارجه چین نه این توافق را مورد تایید قرار داده و نه جزئیاتی در مورد این توافق ارائه کرده است. در حقیقت وی ادعا می کند که « از این موضوعات آگاه نیست و نمی داند از کجا چنین اطلاعاتی را کسب کرده اید». آنچه که وی بیان کرد: « چین و ایران از روابط دوستانه برخوردار هستند و دو کشور در زمینه های مختلف در چارچوب قوانین بین المللی همکاری دوستانه و متقابلی دارند.» محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در صحن علنی مجلس شورای اسلامی ایران گفت: « هیچ چیز پنهان در این توافق وجود ندارد و همه چیز شفاف است و پس از اتمام نهایی جزئیات آن اعلام خواهد شد». 

اگر پیش نویس نقشه راه در مجلس ایران تصویب شود، این می تواند یک نگرانی جدی برای کارزار فشار حداکثری دولت ترامپ برای منزوی سازی اقتصادی ایران باشد. ایران به طور سنتی همواره خواهان حضور شرکای تجاری و سرمایه گذاری کشورهای اروپایی می باشد اما چرا اکنون به سمت شرق حرکت کرده است؟ دلایل مختلفی وجود دارند:

اول، ایران از سیاست و رویکرد کشورهای اروپایی در مخالفت با استراتژی دولت ترامپ در قبال ایران ناامید می باشد زیرا که اروپایی ها از تعهدات برجامی خود عقب نشینی کردند. از نظر رهبری ایران، مشارکت استراتژیک با چین از منافع ایران در سطح بین المللی حمایت و پشتیبانی می کند.

دوم، اعمال مجدد تحریم ها علیه ایران، از جمله تهدید به قطع دسترسی به سیستم بانکی بین المللی برای هر شرکتی که خواهان تجارت با ایران می باشد و ایجاد هراس برای سرمایه گذاری خارجی در ایران، اقتصاد ایران را دچار مشکل می کند. بنابراین توافق با چین به خصوص در بخش انرژی بسیار حائز اهمیت است زیرا که چین باید 134 میلیارد دلار در بخش بالادستی نفت و 52 میلیارد دلار اضافی در صنعت پتروشیمی سرمایه گذاری کند.

سوم، مرحله جدید مشارکت استراتژیک جامع بین ایران و چین می تواند محاسبات استراتژیک کشورها در دوران پسابرجام را تغییر دهد. در واقع به آرامی چین و ایران به همراه پاکستان، عراق، سوریه و لبنان می توانند محوری را تشکیل دهند. با این اقدام در کنار تغییر موازنه قوای منطقه ای، نفوذ چین در خاورمیانه بسیار افزایش خواهد یافت.

بر اساس پیش نویس توافق نامه، چین به دو تاسیسات بندری از جمله در ساحل دریای عمان دسترسی خواهد یافت. دسترسی به بندر جاسک برای چینی ها یک نقطه راهبردی می باشد که بخش اعظم نفت از این منطقه عبور خواهد کرد و این برای واشنگتن که ناوگان پنجم ( بحرین) در نزدیکی آن قرار دارد از اهمیت استراتژیکی برخوردار خواهد بود. 

چهارم، در دوره کروناویروس و رکود اقتصادی آمریکا، چین به تضعیف جایگاه آمریکا در عرصه جهانی پی برده است. پیش نویس توافق نامه با ایران نشان می دهد که پکن خود را در موقعیت ژئوپلیتیکی مقابله و سرپیچی از آمریکا قرار داده است. در واقع این کشور به این مسئله پی برده همانند جنگ تجاری می تواند در برابر تحریم های یکجانبه آمریکا مقابله کند. سرمایه گذاری چین در ایران می تواند با تحریم های جدید شرکت های چینی توسط آمریکا همراه شود.

علاوه بر این، همه این عوامل یعنی پروژه های مندرج در پیش نویس توافق نامه « بانکی، فردوگاه، مخابرات، نسل جی 5، بنادر، راه آهن و موارد دیگر..» با اهداف جاه طلبانه و بلندپروازانه چین سازگار می باشد. چین با سرمایه گذاری فوق درصدد است تا نفوذ اقتصادی و راهبردی خود را از طریق ابتکار کمربند و جاده در سرتاسر اوراسیا گسترش دهد. جمهوری اسلامی ایران که در محل ارتباط دو منطقه نفت خیر از جمله دریای خزر و خلیج فارس واقع شده در ابتکار کمربند و جاده چین نقش مهم و محوری را ایفا می کند.

در دوره پس از برجام، روابط آمریکا و چین با شدیدترین چالش همراه بوده است و دو قدرت باید با یکدیگر روند آشتی و مصالحه را اتخاذ و از رویارویی و تقابل با یکدیگر خودداری کنند. پیش نویس توافق بین پکن و تهران هنوز برای تصویب به مجلس ایران ارسال نشده است و هنوز مشخص نیست که آیا چین آن را امضا کند یا خیر؟ اما امضای توافق نامه مشارکت استراتژیک می تواند زمینه را برای تیرگی شدید روابط آمریکا و چین فراهم کند.