بهبود روابط ایران و عربستان در دولت آیت‌الله رئیسی

به گزارش راهبرد معاصر؛ [آیت‌الله] ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور منتخب ایران، در نخستین کنفرانس خبری پس از انتخابات گفت: «از سوی ما هیچ ممانعتی برای بازگشایی سفارت‌های ایران و عربستان در دو کشور وجود ندارد.» حتی اگر این مسئله واقعیت هم داشته باشد، مناسبات ایران و عربستان سعودی برای آینده‌ی قابل پیش‌بینی، بدون تنش و اصطکاک نخواهد بود و اصلاح و بهبود اختلافات بین دو قدرت منطقه خاورمیانه زمان‌بر است. با این ‌وجود، با قدرت‌یابی اصول‌گرایان در دولت ایران، دلایلی وجود دارد که ریاست جمهوری «ابراهیم رئیسی» می‌تواند پیامد و تأثیر مثبتی بر روابط دو کشور داشته باشد.

تحلیلگران بر این نظر هستند که آیت‌الله رئیسی بیش از حسن روحانی، به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نزدیک است و این امر می‌تواند به نفع مناسبات ایران و عربستان سعودی و سایر کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس باشد که از سال 1979م با تهران روابط پرتنش داشته‌اند. با شروع مذاکرات عربستان سعودی و ایران در گفتگوهای ماه آوریل 2021م در بغداد، احتمالاً مذاکرات بین دو کشور در دوران ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی ادامه خواهد یافت.

ریاض چه می‌خواهد؟

دکتر صنم وکیل، معاون بخش خاورمیانه و شمال آفریقا در چتم هاوس در گفتگو با روزنامه العربی الجدید می‌گوید: «کشورهای عربی شورای همکاری خلیج‌فارس، پیروزی آیت‌الله ابراهیم رئیسی را به‌عنوان یک نتیجه بالقوه مثبت می‌بینند... برخلاف حسن روحانی، ابراهیم رئیسی نگاه نزدیک‌تر به رهبری و دستگاه امنیتی و اطلاعاتی ایران دارد که می‌تواند به سازش و مصالحه منطقه‌ای کمک کند. این تغییر دیدگاه هر دو طرف را قادر خواهد ساخت تا برپایه گفت‌وگوهای کنونی در بغداد که در جریان است، با یکدیگر همکاری کنند.»

در پس زمینه ریاست‌جمهوری جو بایدن و مذاکرات هسته‌ای بین ایران و گروه 5 + 1 در وین که احتمالاً منجر به «برجام 2» می‌شود، سعودی‌ها به‌عنوان یک مسیر استراتژیک به سمت تعامل با ایران قدم برداشته‌اند. البته آسیب‌پذیری پادشاهی سعودی در مقابل حملات موشکی و پهبادی سپتامبر 2019م. [حمله به آرامکو] متغیر دیگری بود که باعث شد ریاض به سمت سازش و مصالحه با ایران حرکت کند. ریاض همچنین به دنبال پایان بحران‌های منطقه‌ای است که عمدتاً در یمن قرار دارد و بر این دیدگاه هستند که گفت‌وگو با ایران، بهترین مسیر برای تحصیل این هدف است. با وجود اینکه اختلافات عمده احتمالاً باقی می‌مانند؛ اما امید بر این است که سیاست ریاض به دنبال کاهش تنش‌ها با ایران حرکت کند.

استراتژی چشم‌انداز 2030 محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی منوط به تنوع بخشیدن به اقتصاد عربستان در منطقه‌ای باثبات و امن است. البته عامل دیگری که باعث شده تا ولیعهد سعودی مواضع مصالحه جویانه‌ای در مقابل ایران اتخاذ کند، جلب‌توجه بیشتر دولت بایدن می‌باشد. تا این مرحله،  منافع سعودی‌ها برای گفتگو با ایران، حتی پس از پایان ریاست جمهوری روحانی نیز حفظ خواهد شد. صرف‌نظر از این‌که چه کسی در ایران رئیس‌جمهور باشد، این کشور به گفت‌وگوی خود با عربستان سعودی و کشورهای عربی شورای همکاری خلیج‌ فارس ادامه خواهد داد. وضعیت روابط ایران با ایالات‌متحده و مشکلات اقتصادی به دلیل تحریم‌ها و کووید 19 ، تهران را به تعامل با پادشاهی‌های خلیج‌فارس، ازجمله عربستان سعودی سوق داده است. دکتر صنم وکیل گفت: «پس از سال‌ها فشار و تنش‌های منطقه‌ای، گفت‌وگو و مذاکره با شورای همکاری خلیج فارس به نفع تهران است... کاهش تنش‌های منطقه‌ای می‌تواند به بازسازی اقتصاد ایران کمک کند.»

سایر کشورهای عربی شورای همکاری خلیج‌فارس از این پتانسیل برخوردار هستند که در حل‌وفصل اختلافات ایران و عربستان سعودی نقش مهمی را ایفا کنند. اگرچه امارات متحده عربی درگذشته در مواد بسیاری متحد عربستان سعودی بود؛ اما از سال 2019م به‌طور جدی به سمت تعامل و گفتگو با ایران حرکت کرده است تا  فضای تنش و ریسک منازعه مسلحانه را با جمهوری اسلامی ایران کاهش دهد. بنابراین، ابوظبی می‌تواند نقش مفیدی در کمک به سعودی‌ها و ایران داشته باشد تا از تنش و اصطکاک در برخی از مناطق بکاهند.

یکی دیگر از بازیگرانی که در این مسئله می‌تواند نقش مفیدی را ایفا کند، قطر است. مدت کوتاهی پس از نشست تاریخی العلا در ژانویه 2021م، ماجد القحطانی فرستاده ویژه وزیر امور خارجه قطر گفت که دوحه آماده کمک به عربستان سعودی و ایران برای برقراری ارتباط با یکدیگر است. با این ‌وجود، قطر برای موفقیت در ایفای نقش میانجی‌گری بین همسایگان بزرگ‌تر خود در خلیج‌فارس محدودیت‌هایی دارد.  همان‌طور که دکتر سینزیا بیانکو، کارشناس ارشد شورای روابط خارجی اروپا گفت: «بی‌اعتمادی بین امارات و قطر در مورد پرونده‌های مربوط به ایران -حداقل تاکنون- دوحه را از ایفای هرگونه نقش میانجی مؤثر بین تهران و ریاض باز داشته‌است.» علاوه بر این، درحالی‌که کویت و عمان متعهد به اتخاذ سیاست‌های خارجی بی‌طرفانه هستند و  برای تسهیل روابط خوب بین همه کشورهای خلیج فارس کار می‌کنند، این دو عضو شورای همکاری خلیج‌فارس از موقعیت خوبی برای تشویق و تسهیل گفتمان گسترده‌تر بین ایرانیان و سعودی‌ها در دوره پس از روحانی برخوردار هستند.

از دیدگاه ریاض، اظهارات آیت‌الله رئیسی در مورد بهبود روابط دوجانبه به معنای حمایت و پشتیبانی نظام ایران از این نظرات است. وزیر خارجه عربستان گفت که مبنای قضاوت ریاض درباره دولت ابراهیم رئیسی عملکرد آن خواهد بود. اگرچه این آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی است که حرف آخر را در سیاست خارجی می‌زند.»

جای انکار نیست که ده ها سال تنش، رقابت و خصومت باعث شده که توافق بین دو قدرت بسیار دشوار باشد. هرچند گفت‌وگوهای ایران و عربستان در عراق برای برقراری امنیت در منطقه، نتایج قابل‌توجهی را به دنبال داشته است؛ اما تغییر چشم‌گیر در روابط دو کشور، نیازمند صبر و شکیبایی است. مسیر دستیابی به یک ‌راه دوستانه بین دو کشور پر از دست‌انداز و مشکل خواهد بود. بااین‌وجود، دو کشور در منطقه خاورمیانه دارای منافع مشترک گسترده‌ای هستند که در وهله نخست، باید کانال‌های ارتباطی را حفظ و در حالت ایده‌آل، روابط رسمی دیپلماتیک بین دو کشور برقرار شود. بنابراین گفتگوی ایران و عربستان سعودی صرف نظر از آینده بلاتکلیف و نامشخص برجام، اجتناب ناپذیر است.