به گزارش «راهبرد معاصر»؛ به‌تازگی توسعه کریدور بین‌المللی شمال-جنوب به دلیل مزایای اقتصادی و همچنین جهت‌گیری اقتصاد روسیه از غرب به شرق، در کانون توجهات روس‌ها قرار گرفته است.
در این میان، ایران یکی از کشورهای کلیدی این مسیر است که علاقه زیادی به این پروژه دارد و به دنبال بهره برداری از آن در راستای بهبود سیاست خارجی و موقعیت اقتصادی خود است.
توسعه پروژه کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب در سال ۱۹۹۹ میلادی به‌وسیله روسیه، ایران و هند کلید زده شد. در همان سال، شرکت‌های ترابری این سه کشور قرارداد کلی برای حمل صادرات و واردات کانتینری در امتداد کریدور روسیه – دریای خزر – ایران – هند – سریلانکا امضا کردند. در این توافقنامه، زمان تقریبی حمل و نقل محموله‌های کانتینری، نرخ‌های تقریبی و توزیع مسئولیت‌ها میان طرفها پیش‌بینی شده است.
برای عملیاتی شدن ناحیه غربی، تکمیل راه آهن رشت – آستارا در ایران ضروری است و همچنین تمامی این مسیرها از بندرعباس عبور می‌کند
به تدریج کشورهایی مانند قزاقستان، بلاروس، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، سوریه، عمان و بلغارستان به عنوان عضو ناظر به توافقنامه پیوستند. هدف اصلی پروژه کاهش زمان حمل و نقل محموله‌ها میان روسیه و هند و همچنین ایجاد مسیر جایگزین برای کانال سوئز در مصر بود تا این مسیر کوتاه‌تر و راحت‌تر شود.
در واقع، این کریدور 7 هزار و 200 کیلومتری سن پترزبورگ روسیه را به‌وسیله عملیات حمل و نقل ریلی، دریایی و رودخانه‌ای به بمبئی هند متصل می‌کند. برای حمل کالا از کریدور شمال-جنوب از سه مسیر استفاده می‌شود:
برای عملیاتی شدن ناحیه غربی، تکمیل راه آهن رشت – آستارا در ایران ضروری است و همچنین تمامی این مسیرها از بندرعباس عبور می‌کند. با راه اندازی ناحیه غربی، ترانزیت بار از این مسیر می‌تواند تا سطح ۳۰ میلیون تن افزایش یابد، در حالی که حمل کل بار کریدور شمال-جنوب باید از ۱۵ میلیون تن کنونی به ۴۱ تا ۴۵ میلیون تن تا سال ۲۰۳۰ میلادی افزایش یابد و در بلندمدت به ۱۰۰ میلیون تن برسد.
طبق توافق انجام شده، روسیه برای تکمیل راه آهن رشت-آستارا ۱.۳ میلیارد یورو سرمایه گذاری خواهد کرد که با تکمیل آن، راه آهن روسیه به بنادر جنوبی ایران متصل و دسترسی مستقیم روس‌ها را به خلیج فارس امکان‌پذیر می‌کند. همچنین این کریدور دسترسی روسیه را به بازارهای پاکستان، هند و آسیای جنوب شرقی می‌گشاید.
ایران به چند دلیل این پروژه را برای توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خود بسیار مهم می‌داند. نخست، اینکه مقام‌های ایرانی برخلاف بسیاری از کشورهای حوزه خلیج فارس، رویکردی مستقل از غرب دنبال می‌کنند. به همین دلیل تهران تلاش می‌کند همکاری خود را با بزرگترین کشورهای شرق، هند، چین و روسیه و برخی کشورهای مسلمان توسعه دهد.
از این منظر، پروژه چندوجهی کریدور شمال-جنوب در صورت به ثمر نشستن و اثربخشی عملیاتی، به عنوان نمایشی از همکاری فشرده میان کشورهای بزرگ اوراسیا در برابر سیاست‌های توسعه‌طلبانه غرب خواهد بود که نقش مهمی در ژئوپلیتیک جهانی ایفا می‌کند.
دوم، اینکه ایران از منظر اقتصادی انتظار منافع بسیاری از این طرح دارد. کریدور شمال-جنوب پس از تکمیل به مهم‌ترین مرکز حمل بار در مسیر اروپا به آسیا تبدیل می‌شود و کالاهای روسیه و آسیای مرکزی به بنادر خلیج فارس ایران دسترسی خواهد داشت که به افزایش شدید گردش کالایی، احیای تجارت دریایی ایران و رشد اقتصادی مناطق پیرامون منجر خواهد شد.
مقام‌های کشورمان انتظار دارند با توسعه کریدور شمال-جنوب وضعیت اقتصادی کشور به میزان قابل توجهی بهبود یابد، به‌گونه‌ای که رسانه‌های رسمی از این پروژه به عنوان «مسیر طلایی برای شکوفایی اقتصادی ایران» یاد می‌کنند.
در سال ۲۰۲۲ میلادی، محمد مخبر معاون اول رئیس جمهور گفت، سود حاصل از ترانزیت کالا از مسیر ایران می‌تواند بیش از فروش نفت و فرآورده‌های نفتی کشور باشد. در حال حاضر ایران حدود 1 میلیارد دلار از ترانزیت درآمد دارد، اما دولت سیزدهم به دنبال ۲۰ برابر شدن آن است. کسب چنین ارقامی با تسریع در تقویت زیرساخت‌های ریلی، توسعه ظرفیت بندر و نصب واگن‌های باری به دست می‌آید تا میزان ترانزیت ریلی به طور چشمگیری افزایش یابد.
ظرفیت ایران در این زمینه بسیار زیاد است، به‌گونه‌ای که طبق برآوردها، کشورمان می‌تواند حجم ترانزیت خود را تا ۲۰۰ میلیون تن افزایش دهد. این رقم در سال ۲۰۱۹ میلادی تنها ۷ میلیون تن بود و نسبت به سال‌های گذشته روند نزولی داشت، زیرا این رقم در سال ۲۰۱۷ میلادی به ۱۲ میلیون تن رسیده بود.
برخی جریان‌های داخلی به دلایل مختلف در تعارض و مخالفت با کریدور شمال-جنوب، مسیر آسیای مرکزی و بنادر خزر را پیشنهاد می‌کنند. نخست، اینکه نگران مواضع جمهوری آذربایجان در قبال ایران هستند. دوم، اینکه از مشکلات احتمالی اجتماعی و زیست محیطی ناشی از ساخت راه آهن رشت - آستارا هراس دارند. البته، با توجه به افزایش هزینه‌های پروژه، احتمالاً این راه آهن بدون تأثیر بر مناطق حفاظت شده ساخته شود.
در ماه‌های اخیر روابط تهران و باکو به دلیل رابطه نزدیک جمهوری آذربایجان با رژیم صهیونیستی به تیرگی گراییده است. با وجود منافع اقتصادی کریدور شمال-جنوب برای هر دو کشور، داشتن روابطی به دور از تنش میان کشورهای همسایه برای اجرای موفقیت‌آمیز مسیر نقش مهمی دارد. به همین دلیل تهران و باکو به هموارسازی تدریجی تعارضات امیدوار هستند.
در همین راستا حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان در حاشیه نشست جنبش غیرمتعهدها (عدم تعهد) با الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان دیدار و درباره موضوعات مربوط به همکاری‌های دوجانبه از جمله توسعه روابط دوجانبه گفتگو کرد. هر دو کشور در مور افتتاح هرچه زودتر کریدور شمال-جنوب و اتصال دو بخش آذربایجان (زنگزور شرقی و نخجوان) از مسیر ایران و کریدور ارس جنوبی به توافق دست یافتند.
اجرای کریدور شمال-جنوب نه تنها منافع اقتصادی بزرگی برای ایران دارد، بلکه ثبات داخلی و اقتدار تهران در منطقه و عرصه بین‌المللی را تقویت می‌کند. همچنین، احتمالاً برخی مشکلات سیاست خارجی مانند تثبیت روابط با جمهوری آذربایجان را نیز هموار خواهد کرد.