به گزارش «راهبرد معاصر»؛ با آغاز فعالیت دولت سیزدهم، گسترش روابط اقتصادی و تجاری با همسایگان در دستور کار قرار گرفت، موضوعی که در سال‌های اخیر کمتر به آن توجه شده بود. درواقع اگر عراق را از برآورد خود جدا بدانیم، سهم کالاهای ایرانی در میان بازارهای همسایگان بسیار ناچیز بود، به عنوان نمونه ایران تنها سه درصد از بازار سه کشور حوزه قفقاز جنوبی (جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) را در اختیار دارد که به معنای فرصت‌سوزی و در اختیار قرار دادن بازار به رقباست.
می‌توان رویکرد همسایه‌گرایی را به نوعی فرصت‌سازی تلقی کرد که می تواند نقش مهمی در نفوذ سیاسی و حتی امنیتی داشته باشد. بنابراین لازم است درباره این رویکرد تامل، زیرساخت‌های لازم را فراهم و باید توجه کرد که ایران با داشتن ۱۵ همسایه خاکی و آبی ظرفیت بالایی در این زمینه دارد.
مزایای رویکرد اقتصادی ارتباط با همسایگان
به باور کارشناسان، اگر بازارها نزدیک باشند، شرکت‌های کوچک و متوسط عملکرد مناسبی خواهند داشت و تنها چند کیلومتر با مکان‌های تولیدی خود فاصله دارند. اگر تجارت فرامرزی نزدیک در دستور کار تصمیم گیرندگان باشد، جامعه تجاری می تواند بسیار گسترده‌تر از مواهب تجارت سود ببرد و نزدیکی سرزمینی نوعی انحصار دوجانبه نسبی ایجاد می‌کند که ممکن است به یکپارچگی اقتصادی در شرایط مساوی و همراه با ارتباط عمیق دوجانبه منجر شود.
یکی دیگر از مزایای این رویکرد توجه بیشتر به مناطق مرزی است، درواقع مناطق حاشیه‌ای احتمالاً به دلیل فعال شدن تجارت قانونی در سراسر مرز رشد می کنند، زیرا واحدهای تولیدی مستقر در این مناطق ممکن است صادرات محصولات خود را در فاصله چند کیلومتری سهل‌تر از ارسال محصولات به پایتخت کشورشان بدانند که در این صورت تجارت با همسایگان به تجارتی بسیار جالب برای بنگاه های کوچک و متوسط تبدیل می شود.
با رویکرد همسایه محوری می‌توان هم زمان با رشد مناطق مرزی و قانونی کردن فعالیت‌ها، تهدیدها را به فرصت تبدیل کرد. در این میان سوداگران سعی می‌کنند تجارت فرامرزی غیرقانونی را ایجاد کنند. برخلاف بازار قانونی، این بازار بسیار پرخطر است و سودهای بیش از حد انحصاری دارد که می‌تواند به سمت فساد هدایت و در نتیجه موجب تضعیف ساختارهای بازار، منافع عمومی و درآمد مالیاتی شود. حتی اگر کشوری به طور مشهود از کشور دیگر ثروتمندتر باشد، این نوع تجارت برای دو طرف سودمند است، زیرا معمولاً اولی تنوع گسترده‌تری از کالاها را با کیفیت برتر و دومی قیمت‌های پایین‌تری را ارائه می‌دهد.
هر زیرساخت حمل‌ونقلی که دو منطقه و شهر مجاور را بهتر به هم متصل کند، برای هر دو مفید خواهد بود و هزینه‌های مبادله را کاهش می‌دهد. در سال‌های اخیر تجارت بین‌الملل عمدتاً به بنادر دریایی واگذار شد و علاقه چندانی به مرزهای زمینی طولانی که فقط شهرهای کوچک در آن قرار دارند، وجود نداشت.
دولتها با تقویت تجارت با همسایگان یکپارچگی، قدرت و نحوه تعامل خود را نشان می‌دهند. این نوع تجارت باعث افزایش صادرات، تعاملات بین‌المللی و روابط مسالمت آمیز با همسایگان می‌شود. زمانی که کالاها آزادانه از مرزها عبور می‌کنند، سازمان‌های خصوصی می‌توانند فعالیت کنند و فشار بر دولت مرکزی برای مداخله در اقتصاد متوقف خواهد شد.
البته تجارت با همسایگان می‌تواند به وسیله مرز به عنوان یک محدودیت قانونی کاهش یابد. زیرا ممکن است به دلیل جنگ یا میراث پس از جنگ، مرزها کاملا بسته باشد. در تمام این شرایط، استدلال‌های سنتی به نفع تجارت آزاد به عنوان تسهیل کننده صلح که به وسیله جامعه بین المللی تقویت شده است، قدرت خود را حفظ می‌کند. همه اینها به این معنی است که تجارت همسایه محور، موضوع جالبی است که باید در هر دو موقعیت منطقه‌ای و ملی ارزیابی شود.
تقویت کریدورها کلید موفقیت ایران
در این میان شاید بهترین و مهمترین ابزار برای گسترش روابط ایران با همسایگان، استفاده از موقعیت سرزمینی ایران بوده که به نوعی پیوند دهنده آسیا با اروپاست و در روزهای اخیر در رأس مذاکرات دولتمردان ایران با همسایگان قرار گرفت. به گونه ای که در روزهای اخیر شاهد سفر مقام های ارشد پاکستان و ترکمنستان به تهران و در مقابل دیدار مقام های ایران از کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس هستیم.
در سفر رئیس جمهور جدید ترکمنستان به تهران قرارداد بلندمدت 20 ساله مطرح شد که به نظر می آید یکی از محورهای آن تقویت اتصالات راه‌ها باشد. باید توجه کرد، موقعیت سرزمینی ایران برای ترکمنستان در راستای افزایش حجم تجارت خود بسیار حیاتی و کلیدی است. یکی از این موارد اجرایی شدن قرارداد «عشق آباد» است که کشورهای آسیای میانه مانند قزاقستان و ترکمنستان از مسیر ایران به کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس مانند عمان و قطر متصل می‌شوند.
همچنین ترکمنستان با امارات که بالاترین سطح تجارت در میان کشورهای عربی را دارد، برای افزایش حجم مبادلات دوجانبه به استفاده از مسیر ایران نیاز دارند؛ همانطور که امارات برای تجارت با ترکیه بصورت آزمایشی در سال گذشته از این فرصت بهره گرفت و ترکمنستان برای انتقال گاز به پاکستان از خط لوله گازی می‌تواند از ایران استفاده کند، زیرا به نظر می آید پروژه «تاپی» در حال حاضر بلاتکلیف است.
با افزایش بحران در اوکراین، حمل بار از روسیه و بلاروس کمتر شده و روسیه به دنبال افزایش مبالات خود با کشورهای شرق و که یکی از ابزارهای مهم آن، فعال کردن کریدور شمال-جنوب و انتقال بار بین روسیه و هند از مسیر ایران است.
یکی دیگر از کریدورهای مهم که مرحله نهایی خود را می گذراند، کریدور خلیج فارس-دریای سیاه است که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان به تازگی خبر داد در افزایش تجارت با قفقاز جنوبی بسیار تأثیرگذار است. همچنین به تازگی برای نخستین بار قطار ترانزیتی ریلی قزاقستان- ترکمنستان-ایران-ترکیه حامل محموله کانتینری گوگرد قزاقستان از مرز اینچه برون وارد کشور شد. این اقدام با هدف فعال شدن کریدور ترانزیتی قزاقستان- ترکمنستان- ایران و در ادامه حمل به مقصد ترکیه و اروپا برنامه ریزی شده است.
در پایان می توان گفت، بسته به اوضاع منطقه سیاست‌های مناسب می‌تواند تجارت همسایه محوری را به طور متعادل تقویت کند تا کیفیت روابط دوجانبه بهبود یابد. تجارت فرامرزی با همسایگان کیفیت روابط میان کشورها را در راستای یکپارچگی بهبود می‌بخشد و این موضوع باعث تقویت مرکز و جوامع حاشیه‌نشین می‌شود. همچنین اقتصاد بخش خصوصی را با نقش کلیدی شرکت‌های کوچک و متوسط تقویت می‌کند و بازار و فرصت‌های تولیدی را در اختیار آنها قرار می‌دهد، البته مصرف کنندگان نیز از گزینه‌هایی با دامنه وسیعی مواجه می‌شوند.
با توجه به مزایای رویکرد ارتباط با همسایگان، ایران باید زیرساخت های لازم برای فعال سازی راه‌ها و کریدورهای بین المللی را فراهم کند و همه آنها ناظر بر تبدیل شدن ایران به عنوان «هاب» ترانزیتی است.