به گزارش «راهبرد معاصر»؛ مذاکرات هسته ای میان قدرت‌های جهانی و ایران برای احیای برجام با ابهام مواجه شده است. جوزف بورل، نماینده عالی سیاست خارجی و امنیتی اتحادیه اروپا به تازگی برای ازسرگیری مذاکراتی که از آغاز جنگ اوکراین به تعویق افتاده بود، پیشنهادی ارائه کرد. به نقل از چندین مذاکره کننده ارشد، در نتیجه آخرین دور مذاکرات متن نهایی با شرایط غیرقابل مذاکره تهیه شد. با وجود این، متن برای ایران نهایی نبود، زیرا با توجه به اعلام موافقت اصولی آمریکا با متن نهایی، اصلاحات متعددی برای پیش‌نویس پیشنهاد کرد. آمریکا اعلام کرد اصلاحات پیشنهادی ایران را بررسی خواهد کرد و بعداً گفت پاسخ خود را به تهران ارسال کرده است و تهران نیز به نوبه خود گفت در حال بررسی پاسخ آمریکاست.
طبق گزارش ها، پس از آنکه ایران برخی از خواسته‌های خود را کنار گذاشت، مذاکرات تا حدودی پیشرفت کرد. اصولگرایان ادعا می‌کنند پیشنهاد اروپا از نظر صادرات نفت و آزادسازی وجوه مسدود شده، منافع اقتصادی زیادی برای ایران به همراه دارد. این در حالی است که هنوز هیچ تصمیم نهایی از سوی طرف های اصلی مذاکرات گرفته نشده است. این وضعیت بیشتر به «ایستادن در آستانه توافق» شبیه است که در عملکرد بازارهای مالی ایران منعکس می‌شود.
ایرانی ها پیشرفت مذاکرات کشورشان با غرب را به دقت زیر نظر دارند و به نظر می آید بازارهای داخلی در حال حاضر در هاله ای از ابهام قرار دارند. با وجود این، سیاستمداران و سرمایه گذاران محتاطانه خوشبین هستند. نهادهای تصمیم‌گیر ایرانی به تحولات مذاکرات هسته‌ای واکنش مساعدی نشان داده‌اند و به نظر می آید نهادهای محافظه کار این کشور از مذاکرات راضی بوده اند، هرچند هنوز کاملاً متقاعد نشده اند که توافق نجات یافته است.
گزارش‌های منتشر شده به وسیله محافل محافظه‌کار تأیید می‌کند نتیجه مذاکرات بهتر از توافق 2015 بوده است، اما آنها عنوان کرده اند موانع برجسته‌ای وجود دارد که قبل از امضای توافق باید بر آنها غلبه کرد
گزارش رسانه های اصلاح‌طلب حاکی از آن است آنچه به تازگی مذاکره‌کنندگان ایرانی در مذاکرات خود با غرب به دست آورده‌اند، کمتر از آن چیزی است که تیم مذاکره‌کننده قبلی به رهبری عباس عراقچی در مذاکرات گذشته می‌توانست به دست آورد. در مقابل، گزارش‌های منتشر شده به وسیله محافل محافظه‌کار تأیید می‌کند نتیجه مذاکرات بهتر از توافق 2015 بوده است، اما آنها عنوان کرده اند موانع برجسته‌ای وجود دارد که قبل از امضای توافق باید بر آنها غلبه کرد. ایران در این گفت‌وگوها خواستار تضمین‌هایی شده که دولت آینده آمریکا از توافق جدید خارج نشود و همچنین برای مقابله به نقض تعهدات هسته ای سازوکارهای شفافی تدوین شود.
در این میان واکنش بازارهای ایران به تحولات متفاوت بوده است. با وجود اظهارات مطرح شده دولت ایران درباره اینکه اقتصاد کشور در برابر نتیجه مذاکرات هسته ای آسیب پذیر نیست، واکنش بازارها واقع بینانه تر به نظر می آید. بازارهای طلا و ارز نسبت به سایر بازارها واکنش مثبت‌تری نشان دادند. قیمت رسمی طلا در دو هفته معاملاتی گذشته 10.3 درصد و نرخ دلار در بازارهای داخلی 8.7 درصد نسبت به مدت مشابه کاهش یافت.
بازارها در دو روز پایانی معاملاتی نزولی به نظر می‌رسند، زیرا در نتیجه اخبار ضد و نقیض درباره پیشرفت مذاکرات، قیمت طلا و ارز بار دیگر افزایش یافت. به طور کلی چشم انداز توافق هسته ای با خوش بینی محتاطانه ای در بازارهای ایران مواجه شد. با توجه به گزارش ها مبنی بر وجود موانع در مذاکرات، خوش بینی محتاطانه در چند روز گذشته کاهش یافته است.
تروئیکای اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) دور اخیر مذاکرات را نادیده گرفتند و از آن زمان با تصویب قطعنامه ای در محکومیت ایران در آخرین نشست شورای حکام بین المللی انرژی اتمی، لفاظی های خود را درباره موضوع هسته ای ایران افزایش دادند. تحلیلگران معتقدند غیبت تروئیکای اروپایی در مذاکرات نشان دهنده شکاف میان اعضای غربی برای رایزنی درباره تحولات موضوع هسته ای ایران است.
با وجود غیبت تروئیکای غربی و تشدید تنش در آخرین نشست شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی، مقام های ایرانی بر این باورند نوسانات بازارهای جهانی انرژی بر اروپایی ها فشار وارد می کند و به ایران اجازه می دهد امتیازاتی را که در دستور کار است بگیرد. مذاکرات هسته ای زمانی اتفاق می افتد که پیش بینی می شود نرخ تورم در اتحادیه اروپا و ایالات متحده در نتیجه بحران قریب الوقوع انرژی زمستانی افزایش یابد.
به نظر می‌آید ایران مایل است در تلاش برای زیر فشار قرار دادن غرب و به‌ویژه ایالات متحده برای موافقت با خواسته‌هایش، احتمال وقوع بحران شدید انرژی در زمستان آینده را به اروپا یادآوری کند. علاوه بر این، ایران به خوبی می‌داند انرژی ستون فقرات اقتصادهای غربی است و سطوح بالای تورم، رهبران سیاسی را برای یافتن راهی برای خروج زیر فشار قرار می‌دهد. پس از اجرایی شدن تحریم‌های غرب بر بخش انرژی روسیه ، ایران انتظار دارد بحران میان غرب و روسیه بدتر شود و در نتیجه قیمت‌های انرژی افزایش یابد. همه اینها تأثیر قابل توجه و مضری بر نرخ تورم خواهد داشت که در حال حاضر در تمام کشورهای اتحادیه اروپا و ایالات متحده به بالاترین حد خود رسیده است.
تحلیلگران موافق هستند ایران از بحران انرژی و هرگونه رکود اقتصادی متعاقب آن در غرب سود زیادی خواهد برد. به همین دلیل ایران در تلاش برای زیر فشار قرار دادن غرب برای دادن امتیاز در مذاکرات هستند. بازگشت به توافق به عنوان منفعت اقتصادی برای غرب خواهد بود که می تواند از آن برای مدیریت قیمت انرژی و کنترل تورم استفاده کند، این موضوع سود امنیتی و راهبردی است که می تواند برای جلوگیری از دستیابی ایران به بمب ستفاده شود.
گفتمان ایران نه تنها بر این ایده متمرکز است که ایران می‌تواند خلأ روسیه را در بازار جهانی انرژی پر کند و به اروپا گاز عرضه کند، بلکه بر این فرض تمرکز دارد که ازسرگیری توافق هسته‌ای هزینه‌های نفت و گاز و در نتیجه نرخ تورم در غرب کاهش می‌یابد. به عبارت دیگر، ایران به دو دلیل از معرفی خود به عنوان تامین‌کننده بالقوه عمده گاز به اروپا اجتناب می‌کند؛ نخست، اینکه اطلاع دارد ارسال گاز در کوتاه‌مدت از نظر لجستیکی چالش برانگیز است و دوم، اینکه نمی‌خواهد زمینه نارضایتی روس ها را فراهم کند که تهران آن را شریک راهبردی خود می داند.
ایران برای تضعیف موضع ایالات متحده و گرفتن امتیازات بیشتر از دولت بایدن که از ترس پرداخت بهای آن در انتخابات آتی در تلاش برای مدیریت بحران تورم است، از بحران انرژی استفاده می کند. تهران همچنین به این نتیجه رسیده است دولت بایدن امتیازات سریع و ملموسی برای احیای مجدد توافق هسته ای خواهد داد، زیرا چنین توافقی به عنوان پیروزی سیاسی برای دولت دموکرات تلقی می شود و به کاهش تورم در ایالات متحده در نتیجه کاهش قیمت انرژی کمک می کند و باعث می شود شانس دموکرات ها در انتخابات آتی بهبود یابد.
گفتمان ایران نه تنها بر این ایده متمرکز است که ایران می‌تواند خلأ روسیه را در بازار جهانی انرژی پر کند و به اروپا گاز عرضه کند، بلکه بر این فرض تمرکز دارد که ازسرگیری توافق هسته‌ای هزینه‌های نفت و گاز و در نتیجه نرخ تورم در غرب کاهش می‌یابد
گرچه طرفها در آستانه دستیابی به توافق هستند، اما پویایی هایی وجود دارد که ممکن است احیای توافق هسته ای را دشوار کند. تا به امروز، موضع دولت بایدن در قبال ایران تا حد زیادی بدون تغییر باقی مانده است. علاوه بر این، تغییر در سیاست ایالات متحده در قبال برنامه هسته ای ایران نه تنها حزب جمهوری خواه، بلکه جناح های درون خود حزب دموکرات را نیز تحریک می کند. تعدادی از دموکرات‌ها در کنگره از پیش‌نویس قطعنامه‌ای حمایت کردند که خواستار حفظ تحریم‌های ایران شده اند. طبق آخرین تحلیل ها، به نظر می آید دموکرات ها در مسیر از دست دادن اکثریت کنونی کنگره در انتخابات میان دوره ای هستند. در نتیجه، هر توافقی با ایران شکننده و هر زمان مستعد فروپاشی خواهد بود.
هماهنگ کننده سیاست خارجی و امنیت اتحادیه اروپا پیشنهادی ارائه کرد که به پیشرفت اخیر در مذاکرات هسته ای منجر شد، اما موضع تروئیکای اروپایی با پیشنهاد هماهنگ کننده همخوانی نداشت. پیش از اعلام پیشنهاد گروه اروپایی پیش نویس قطعنامه ای را برای محکومیت ایران به شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی ارائه کرد. همچنین هیئت های آلمانی، فرانسوی و بریتانیایی در جلساتی که برای بحث در مورد پیشنهاد اروپا برگزار شد، شرکت نکردند. سران سه کشور در ادامه مذاکرات و در جریان گفت‌وگو با بایدن بر اهمیت رسیدگی به موضوعات دیگر ازجمله زرادخانه موشکی ایران و طرح‌های توسعه‌طلبانه این کشور در منطقه خاورمیانه تأکید کردند. این نشان دهنده تفاوت دیدگاه میان دو طرف است. تروئیکای اروپایی یکی از طرف های مهم توافق هستند و این اختیار را دارند مکانیسم های آن را کنار بگذارند.
میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین بارها پیشنهاد کرده است طرفها به احیای توافق نزدیک هستند و روسیه با احیای توافق مخالفتی نمی‌کند، بلکه از آن استقبال می‌کند. با وجود این، تضاد منافع ناشی از بازگشت به توافق و همچنین سایر ملاحظات راهبردی، به این مفهوم اعتبار می بخشد که موضع واقعی روسیه با اظهارات دیپلماتیک متفاوت است. ازسرگیری توافق هسته‌ای با ایران احتمالاً به کاهش قیمت نفت و گاز منجر می‌شود و در نتیجه به درآمدهای نفتی روسیه آسیب می‌رساند. علاوه بر این، اهرم مسکو بر غرب را درباره انرژی تضعیف می‌کند. در میان مدت و بلندمدت، احیای توافق می تواند به ایران اجازه دهد تا به عنوان تأمین کننده اصلی گاز اروپا جایگزین روسیه شود.
در بخش ذیل به چهار سناریو برای توافق هسته ای خواهیم پرداخت.
الف) احیای مجدد توافق
طبق این سناریو مذاکرات هسته ای وین به احیای برجام منجر می شود. در ازای لغو پنج گامی که ایران در واکنش به خروج دولت آمریکا از برجام انجام داده است، کشورهای غربی با حذف تمامی تحریم ها علیه ایران و تعلیق قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد موافقت می کنند. ایران و ایالات متحده آمریکا هر دو می‌گویند طرف مقابل باید به اصول اساسی توافق هسته‌ای 2015 بازگردد که به بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دسترسی نامحدود به تمام مراکز هسته‌ای ایران می‌دهد و تضمین می‌کند ایران از تلاش‌های خود برای نظامی‌سازی برنامه هسته‌ای اش دست بکشد.
به گفته منابع محلی و بین المللی، این توافق به ایران دسترسی آزادانه به بازارهای بین المللی نفت و گاز می دهد. این موضوع فروش نفت این کشور را از کمتر از 700 هزار بشکه در روز در مدت 6 ماه به دست کم 2.8 میلیون بشکه در روز خواهد رساند. این سناریو به دلیل کاهش هزینه های انرژی و نفت به نفع اقتصاد غربی است که گرفتار بحران انرژی هستند. با وجود این، روسیه ممکن است نگران این باشد توافق هسته ای جدید به کاهش شدید قیمت انرژی منجر شود و در را برای یک متحد برای ورود به بازارهای انرژی اروپا باز کند. علاوه بر این، نسخه قبلی توافق هسته‌ای در خدمت منافع دیگر طرف‌های خاورمیانه نبود، زیرا معتقدند توافق 2015 به ایران انگیزه داد تا پروژه‌های توسعه‌طلبانه خود را در منطقه دنبال کند. این کشورها خواهان توافق جدیدی هستند که رفتار ایران در منطقه را محدود کند.
ب) فروپاشی توافق
بی تردید هیچ یک از طرف های درگیر در مذاکرات هسته ای تمایلی به این نتیجه ندارند، اما دو طرف اصلی (ایالات متحده و ایران) گه گاه به آن می پردازد. در سال 2018 ایالات متحده از توافق هسته ای خارج شد و ثابت کرد این احتمال را نمی توان به طور کامل رد کرد. دو سناریوی احتمالی وجود دارد که ممکن است اجازه دهد چنین اتفاقی بیفتد؛ نخست، اینکه دولت آمریکا یا دولت ایران اعلام کنند مذاکرات شکست خورده است، تحریم‌ها باقی خواهند ماند و ایران به گام‌های تشدیدکننده خود ادامه خواهد داد. شرایط کنونی مانند سال 2018 نیست. این بار تروئیکای اروپایی از تصمیم ایالات متحده حمایت خواهند کرد و به نظر می رسد بازارهای اروپایی بیش از هر زمان دیگری به منابع انرژی ایران نیاز دارند.
در سناریوی دوم فرض بر این است یکی از طرفین ماشه را بکشد، یعنی تحریم‌ها را علیه ایران بازگرداند و کشور را ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل متحد قرار دهد. بارها طرف‌های اروپایی به احتمال توسل به این گزینه پرداخته‌اند و این موضوع ایران را در موقعیت دشواری قرار می‌دهد، زیرا در عمل به صادرات ناچیز نفت این کشور پایان می‌دهد و بحران اقتصادی را بدتر می‌کند. پیامدهای اقتصادی این سناریو و تأثیر آن بر قیمت انرژی همراه با ترس از پیشروی تهران در زمینه هسته‌ای ممکن است مانع از اعلام پایان توافق همه طرفها شود.
ج) توافق جایگزین
توافقی با همان نام توافق هسته ای کنونی اما با اختلافات عمده می تواند راهی مؤثر برای حل بن بست هسته ای ایران و غرب باشد. شواهدی وجود دارد که نشان می دهد ایران و ایالات متحده به سمت این گزینه متمایل شده اند که ایران را ملزم می کند در ازای برخی انگیزه های اقتصادی، ازجمله آزادسازی وجوه مسدود شده، کاهش محدودیت های بانکی، صادرات و سرمایه گذاری با محدودیت بر برخی از اقدامات هسته ای موافقت کند.
مسائل مهم دیگر مانند نقض تعهدات هسته ای و حق ایران برای تهیه تسلیحات تاکتیکی و راهبردی ذیل این سناریو حل نشده باقی می مانند. علاوه بر این، توافق نامه مذکور با مخالفت کشورهای خاورمیانه مواجه خواهد شد که بیم آن دارند توافق جایگزین به ایران دسترسی به منابع مالی قابل توجهی را بدون نظارت بر رفتار منطقه‌ای دهد. این یعنی ایران رفتاری مشابه رفتاری که پس از توافق 2015 انجام داد، خواهد داشت.
د) بدون تغییر در وضعیت موجود
در این سناریو فرض بر این است طرفها قادر به مذاکره بر سر توافق هسته ای جدید نخواهند بود، اما مذاکرات را نیز شکست خورده نمی دانند. دولت ایالات متحده فروش نفت ایران را حفظ خواهد کرد یا نسبت به آن ملایم تر خواهد بود تا قیمت انرژی را پایین بیاورد، در حالی که ایران به کند کردن گام های تشدید تنش هسته ای خود و کنترل رفتار خود در منطقه ادامه خواهد داد، همانطور که در ماه های گذشته چنین بوده است.
در حالی که دولت بایدن از بازگشت به توافق هسته‌ای در آستانه انتخابات کنگره سود می‌برد، حفظ وضعیت موجود و نرمش با رژیم‌های تحریمی نیز می‌تواند به جلوگیری از رویارویی با جمهوری‌خواهان و تندروهای دموکرات و ارائه قیمت‌های مطلوب نفت کمک کند. وضعیت موجود هم به نفع تندروهای ایرانی مخالف توافق و هم به نفع دولت ایران است که می تواند درآمدهای نفتی بیشتری دریافت کند.
گرچه وضعیت موجود روسیه، چین یا کشورهای خاورمیانه را خشمگین نمی کند، اما راه حلی برای برنامه هسته ای ایران ارائه نمی دهد و ابزاری برای زیر فشار قرار دادن ایران برای همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی فراهم نمی کند.