به گزارش راهبرد معاصر؛ حشدالشعبی سازمانی است که می توان آن را در زمره "بازیگران مسلح غیر دولتی" بر شمرد. این سازمان، در سال 2014، پس از فوران داعش در موصل به دستور نوری المالکی، نخست وزیر وقت کار خود را آغاز کرد و با گذشت مدت کوتاهی، با فتوای جهاد آیت الله سیستانی با استقبال گسترده طیف های شیعی مواجه شد و به مرور توانست گروه هایی از اقشار سنی، کرد، مسیحی و ایزدی را هم به خود جلب کند. امروزه تاثیر حشدالشعبی حتی از معادلات عراق هم فراتر رفته و توانسته در سوریه وحتی فلسطین هم نقش ایفا کند. از همین رو، دولت های ضد محور مقاومت، پیگیر حذف حشدالشعبی بوده و هستند که تاکنون با موفقیت به همراه نبوده است.
سازمان حشدالشعبی
گرچه رسما حشدالشعبی در سال 2014 تاسیس شده ولی سابقه فعالیت گروه های عضو آن، به پیش از این می رسد. به عنوان مثال، سازمان بدر، از دوره جنگ ایران با بعث فعال بوده است. به علاوه عصائب اهل الحق، کتائب حزب الله، کتائب امام علی و لواء ابوالفضل العباس، در فاصله اشغال عراق از سوی آمریکا تا ظهور داعش تاسیس شدند. روی هم رفته هنوز تعداد دقیقی و رسمی از گروه های عضو حشدالشعبی اعلام نشده ولی حدود آن را از 50 تا 70 گروه می دانند. به عنوان مثال الجزیره در گزارش خود در اواخر سال 2017، تعداد آن ها را "بیش از 60" می داند در حالیکه رویترز در گزارش خود تعداد آن ها را 53 عدد دانسته و "مرکز پژوهش اندیشه استراتژی[1]" این آمار را به "بیش از 70"[2] می رساند. شبکه العربیه هم در خبری مدعی شده بود که پمپئو خواستار انحلال "67 گروه" حشدالشعبی شده است. این اختلاف دیدگاه می تواند منبعث از وضعیت مبهم برخی گروه ها در رابطه با حشدالشعبی باشد. به عنوان مثال، سرایا السلام، در برخی گزارشات جزو حشدالشعبی معرفی شده حال آن که نگارنده خود در گفتگو با یکی از نیروهای این گروه در محور سامرا، متوجه شد که آن ها خود را جدای از حشدالشعبی می دانند.
اما علی رغم اختلاف تقریبا جزئی در تعداد گروه های عضو این سازمان، اتفاق نظری ملموس میان اندیشکده ها و تحلیلگران غربی-عربی پیرامون مهم ترین گروه ها وجود دارد. در تمامی گزارشات اندیشکده ها و رسانه ها، از الجزیره گرفته تا "مرکز پژوهش اندیشه استراتژی" همگی گروه های ذیل را به عنوان اصلی ترین گروه های حشدالشعبی معرفی می کنند که عبارتند از:
حشدالشعبی در ساختار قدرت عراق
تاسیس حشدالشعبی در واقع انسجام تمامی گروه های غیردولتی مسلح عراقی نزدیک به ایران و گرد آمدن سایر بازیگران مسلح غیردولتی عراقی گرد این گروه ها را فراهم کرد. این موضوع در واقع بدان معنا بود که طرفداران ایران، امنیت، مهم ترین حلقه گمشده بازگشت آرامش به عراق را به این کشور هدیه خواهند کرد. به بیان صریح تر، از ابتدای تشکیل حشدالشعبی، روشن بود که این سازمان، نفوذ ایران در عراق را "به شدت" بالا خواهد برد. به همین دلیل سیاه نمایی علیه آن و حتی درخواست های سیاسی رسمی برای انحلالش، پدیده هایی پر تکرار شد. اما در نهایت، پارلمان عراق در 26 نوامبر 2016، حشدالشعبی را قانونا به رسمیت شناخت و آن را ذیل نیروهای مسلح تحت امر نخست وزیر قرار داد[8]. این مسئله جنجال زیادی آفرید و ولی باعث نشد نمایندگان عراقی از تصمیم خود باز گردند.
عدم بازگشت پارلمان از تصمیم خود به این خاطر بود که حشدالشعبی، ثابت کرد که تا چه حد برای مقابله با تروریسم ضروری است. نیروهای این سازمان توانسته بودند بیجی (با پالایشگاه نفت بزرگ)، فلوجه (مهد تروریسم وهابی عراق)، جرف الصخر (که امریکا حداقل 3 عملیات در آن منطقه کرد ولی نتوانست آن را از القاعده پاکسازی کند ولی حشدالشعبی طی یک عملیات آن را پس از 14 سال از کنترل القاعده خارج ساخت و نام این ناحیه به جرف النصر تغییر یافت) را آزاد کنند که هر یک عملیاتی بسیار بزرگ محسوب می شود. حشد تا پایان سال 2015، پس از حدود 550 روز از تاسیس خود، خود، 19 شهر عراق را آزاد و امنیت 52 راه مواصلاتی میان شهرها را برقرار کرده است. مساحت مناطق آزاد شده تا این تاریخ،17500 کیلومتر مربع (یک سوم مناطق تحت اشغال داعش) بود. بنابراین، فشار خارجی نتوانست اثری در برسمیت شناختن حشدالشعبی توسط پارلمان عراق بگذارد. اما فشارها همچنان ادامه دارند. به عنوان مثال ماکرون پس از دیدار با نچیروان بارزانی در پاریس رسما خواستار برچیده شدن حشدالشعبی شد[9]. پیش از او، رکس تیلرسون، وزیر خارجه امریکا هم رسما همین درخواست را تکرار کرده بود که با پاسخ منفی صریح و فوری العبادی مواجه شد.
نقش حشدالشعبی در معادلات بیرونی با تاکید بر فلسطین
نیروهای غیردولتی عضو حشدالشعبی، پیش از تشکیل این سازمان، کم و بیش در جنگ سوریه حاضر شده بودند. اولین بار"لواء ابوالفضل العباس" متشکل از نیروهای عراقی و سوری برای دفاع از حرم حضرت زینب در تابستان 2012[10] وارد دمشق شد [11]و به مرور محدوده عملیاتی شاخه های آن به درعا رسید (ابوهاجر، یکی از فرماندهان عراقی اصلی این گروه در درگیری های درعا به شهادت رسید). با تشکیل حشدالشعبی و لبریز نیروی انسانی در ساختار نظامی عراق، حضور در سوریه پر رنگ تر شد تا آن جا که طی سفر اخیر فالح فیاض به دمشق، رسما موافقت عملیات حشدالشعبی در خاک سوریه از شرق، گرفته شد.
نفس تقویت بشار اسد در قدرت، ضرر به منافع رژیم صهیونیستی است و طبیعی است که حساسیت تل آویو را بر می انگیخت. اما اقدامات حشدالشعبی از دو جنبه دیگر نیز تهدیدی برای رژیم صهیونیستی بود. اول آن که با حضور آن ها، نیازمندی به نیروهای حزب الله کمتر شد و تبعا، حضور آن ها در سوریه پایین آمد و تمرکز آن ها بر جنوب لبنان بالا رفت. دوم آن که نیروهای حشدالشعبی، تا مقاطعی محدود، وارد فاز تهاجمی علیه اسرائیل شدند. توضیح آن که در دسامبر 2017، قیس خزعلی با سفر به جنوب لبنان و بازدید از مرزهای فلسطین اشغالی، پیامی مهم را به تل آویو مخابره کرد: «حشدالشعبی به فتح قدس می اندیشد». چند ماه بعد، هاشم الموسوی، سخنگوی حرکت النجبا اعلام کرد که این جنبش آماده مقابله با رژیم صهیویستی است. در 16 ژانویه 2019 "اسرائیل دیفنس" گزارش داد که النجبای عراق در جولان موضع گرفته تا در موقع لزوم، اسرائیل را مورد تهاجم قرار دهد. کمی پیشتر از این تاریخ هم، اثیل النجیفی، از رهبران سنی عراق خبر داد که این گروه در نبرد با اسرائیل در جنگ غزه حضور داشته است. یدیعوت آحارونوت در همین راستا از برنامه ریزی های اولیه النجبا و حزب الله برای ورود این گروه مسلح عراقی به شهرهای فلسطین از طریق تونل های حزب الله خبر داد.
چنین مسائلی نگرانی عمیق صهیونیست ها را برانگیخت. این نگرانی ها در واکنش های برآمده از تل آویو قابل رویت است. در ژوئن 2018، جنگنده های ناشناس پایگاه متعلق به حشدالشعبی را در البوکمال مورد تهاجم قرار داد که در نتیجه آن 22 تن کشته شدند. گرچه اسرائیل هیچگاه رسما این اقدام را به گردن نگرفت ولی اسرائیل یکی از سه مظنون اصلی است. 2 ژوئیه سال جاری میلادی هم "جروزالم پست" گزارش داد: «اسرائیل به دنبال حمله هوایی به عراق برای ضربه به اهداف ایرانی است. این حملات مشابه حملات هوایی انجام شده در سوریه خواهد بود و نیروهای وابسته به ایران را هدف قرار خواهد داد». به تازگی هم اخباری از گام های اولیه برای استقرار سامانه "گنبد آهنین"، از سوی تل آویو در مرزهای رو به عراق منتشر شده است؛ گفتنی است که در اواسط سال گذشته میلادی، گزارش هایی از تجهیز حشدالشعبی به موشک های ایران منتشر شده بود.
راه های ضربه رژیم صهیونیستی به حشدالشعبی
گرچه حمله نظامی به نیروهای حشدالشعبی ممکن است اتفاق افتد اما نیرویی با این حد از محبوبیت را آن هم در عراق و آن هم از سوی رژیم صهیونیستی که طیف گسترده ای از عراقی ها از آن تنفر دارند، نمی توان از بین برد. به همین خاطر، آن چه که می تواند صهیونیست ها را در ضربه به حشدالشعبی بایستی از داخل عراق پیگیری شود. غرب و اسرائیل، در مرحله اول امید داشتند که با فتح موصل، آیت الله سیستانی فتوای جهاد کفایی خود را بر دارد تا مشروعیت دینی حشد از بین برود ولی چنین نشد. به همین خاطر، امکان برچیدن حشدالشعبی با حمایت مرجعیت اعلی ممکن نیست. از همین رو، رژیم صهیونیستی به 3 کانال دیگر برای ضربه به حشدالشعبی امید بسته است. در ادامه به بررسی این سه مجرا می پردازیم:
مقتدی صدر: رهبر جریان صدر، مسلما یک شخصیت صاحب قدرت و نفوذ در عراق است. وی علی رغم آن که در اوایل تشکیل حشدالشعبی آن را "میلیشیای وقیح" خوانده بود و در چندین نوبت خواستار حذف آن شده است[12]. با این پیش زمینه، اگر صدر به همین فشارها ادامه دهد، منافع رژیم صهیونیستی را تامین خواهد کرد. نکته جالب توجه این است که مقتدی صدر اخیرا پیرامون برسمیت شناخته شدن تلویحی اسرائیل از سوی وزارت خارجه عراق هیچ موضعی نگرفته و سکوت کرده که امری مشکوک است. به علاوه، او با فجر السعید، یکی از سرشناس ترین سلبریتی های عربی (کویتی) که خواستار عادی سازی روابط با اسرائیل است دیداری صمیمانه داشته است. تقریبا غیر ممکن است که تصور شود السعید بدون خط گیری از تل آویو به این دیدار رفته باشد.
فشار تحریمی امریکا: برجام به ایالات متحده نشان داد که با فشار تحریم می تواند ملت ها را برای دست کشیدن از برخی آرمان های خود تحت فشار بگذارد. از همین رو، به تازگی زمزمه هایی از سوی رسانه ها برای تحریم لبنان به دلیل سکوت در قبال حزب الله به گوش می رسد. شاید دیری نپاید که عراق هم به خاطر عدم مقابله با حشدالشعبی تهدید به تحریم شود. در این شرایط، فشار اقتصادی عاملی می شود تا فشار داخلی برای محدودیت یا انحلال حشدالشعبی افزایش پیدا کند.
اختلافات درونی حشدالشعبی: همانطور که آمد، حداقل 40 گروه مجزا در حشدالشعبی عضو هستند. گرچه اصلی ترین ها را گروه های نزدیک به ایران تشکیل می دهند ولی بخش قابل توجهی از آن، لزوما طرفدار ایران نیستند که این بخش، عمدتا گروه های غیر شیعی را شامل می شود. در این بین، یکی از مهم ترین گروه های غیر شیعی، بابلیون بوده اند که رزمندگان آن مسیحی کلدانی هستند. این گروه نزدیک به ایران بوده اند ولی اخیرا، برخی تحرکات سیاسی باعث خلل های جزئی در این رابطه شد. در یک نمونه، ریان الکلدانی، فرمانده بابلیون به نظرات دیوان وقف شیعه و سنی که هر دو نزدیک به ایران هستند، اعتراض کرد که چرا جشن کریسمس را حرام اعلام کردند.
از دیگر اختلافات درونی حشدالشعبی مربوط به وجود برخی گروه های نسبتا خودسر است که با گرفتن کمک مالی و تسلیحاتی از مجاری غیر دولتی، وابستگی به احزاب یا طرف ها پیدا کرده و به نفع آن ها اعمال قدرت می کنند. قوی ترین این گروه ها، لوا ابوالفضل العباس است. این گروه که اولین گروه عراقی وارد شده به جنگ سوریه نیز بوده، وجاهت بالایی داشت ولی به تازگی به دلیل عدم تبعیتش از مرکز فرماندهی حشدالشعبی، اوس الخفاجی، رئیس آن بازداشت شده است. واگرایی هایی از این قبیل می تواند حشدالشعبی را به نفع رژیم صهیونیستی تضعیف کند.
[1] مرکز الفکر الاستراتیجي للدراسات
[2] https://fikercenter.com/political-analysis/popular-mobilization-forces
[3] https://www.alghadpress.com/news/%D9%85%D9%84%D9%81%D8%A7%D8%AA
[4] https://www.counterextremism.com/threat/asaib-ahl-al-haq
[5] https://www.wilsoncenter.org/article/part-2-pro-iran-militias-iraq
[6] https://www.refworld.org/docid/5538b4004.html
[7] https://www.sasapost.com/iraq-shia-militia/
[8] http://www.bbc.com/persian/world-38117460
[9] https://www.radiofarda.com/a/f4_macron_call_on_iraq_dismantle_all_militia_groups/28892261.html
[10] https://aawsat.com/home/article/49326
[11]https://midan.aljazeera.net/reality/politics/2017/1/25/%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%B4%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%D9%8A%D8%A9
[12] https://www.thenational.ae/world/mena/iraq-s-top-shiite-cleric-orders-fighters-to-disarm-after-defeat-of-isil-1.683529