به گزارش راهبرد معاصر؛ 18 ماه پس از خروج واشنگتن از توافق هسته ای، تهران به آرامی در جهت خروج از تعهدات خود گام بر می دارد. از بین رفتن توافق باعث بروز تنش های منطقه ای شدیدی خواهد شد. تلاش های تنش زدایانه فرانسه هم راه به جایی نبرده است.
5 نوامبر ایران اعلام کرد به سوی کاهش هر چه بیشتر و تدریجی تعهدات خود در برجام پیش خواهد رفت. طبق گفته رئیس جمهور حسن روحانی از 6 نوامبر، تهران تزریق گاز به سانتریفیوژهای فوردو را از سر می گیرد. فوردو تاسیسات غنی سازی بود که طبق توافق قرار شده بود به "مرکز فناوری و فیزیک هسته ای" تبدیل شود.
این اقدام بخشی از سلسله گام های آرام و تدریجی بوده که ایران در جهت کاهش تعهدات برجامی خود برداشته است. آغاز این فرایند از می 2019 رقم خورد، وقتی دولت روحانی اولتیماتوم 60 روزه ای به طرف های باقیمانده در برجام داد تا ایران را به منافع اقتصادی که انتظار می رفت با توافق بیایند، برساند. با خروج یکجانبه امریکا و تحریم های پس از آن ایران نمی توانست به منافعی که انتظارش را داشت برسد. گام دوم در 7 جولای برداشته شد و سقف مجاز غنی سازی که 3.67% تعیین شده بود، نقض شد. سپس در 6 سپتامبر محدودیت تحقیقات و توسعه هسته ای کنار زده شد که فعال سازی سانتریفیوژهای حساس را هم در بر می گرفت. این گام های حساب شده به عنوان اهرم فشاری برای مذاکرات دیپلماتیک بود تا طرف های باقیمانده ناچار شوند در عوض کنترل فعالیت های هسته ای، ایران را به منافع مدنظرش از برجام برسانند. روحانی در همین راستا گفت :«متوجه تاکید آن ها بر فوردو هستیم اما هروقت به تعهدات خود عمل کنند، این گام برگشت پذیر است».
در آستانه بازگشت تحریم های نفتی امریکا علیه ایران در نوامبر 2018، از وزیر خارجه، مایک پمپئو سوال شد آیا ممکن است ایران به برنامه هسته ای خود بازگردد؟ او پاسخ داد: «ما مطمئنیم ایرانی ها چنین انتخابی نخواهند کرد». در آن برهه ایران گزینه صبر استراتژیک را برگزیده بود به این امید که پایبندی اش به توافق بقیه جهان را برای عدم همراهی با ایالات متحده و ادامه خرید از ایران همراهی خواهد کرد. وقتی اشتباه بودن این تصور اثبات شد، به ویژه وقتی امریکا در آوریل 2019 معافیت های تحریمی برای 8 کشور طرف حساب ایران را کمتر کرد، مقامات ایرانی به سوی مقابله به مثل سوق داده شدند.
یک مقام بلندپایه از ایران به گروه بین المللی بحران گفت: «ما در یک جنگ تمام عیار اقتصادی هستیم. حتی در جریان نفت در برابر غذا هم چنین تحریم هایی نبود. در آن وقت عراق به یک کشور دیگر حمله کرده بود ولی به هر حال مجوز یافت نفت صادر کند. امریکا نمی تواند ما را خفه کند و از ما توقع داشته باشد کاری نکنیم».
در نگاه تهران، واکنش در عرصه هسته ای، برای رسیدن به سه هدف است: فشار بر طرف های دیگر برجام به ویژه اروپایی ها برای بر عهده گرفتن تعهدات امریکا و ابراز مخالفت جدی با تحریم های ترامپ؛ رساندن این پیام به واشنگتن که هزینه تحریم ها جز با بهبود اوضاع اقتصادی تهران، بالاتر خواهد رفت؛ رضایت مردم در داخل. در این بستر، ترامپی که با بندهای غروب آفتاب توافق هسته ای مخالف بود، باعث شده موعد تست سانتریفیوژهای پیشرفته در 2026 و موعد فعالیت غنی سازی فوردو از 2031، به 2019 برسد.
روی دیگر سکه تهدید هسته ای ایران اما محیط منطقه ای متزلزل است. مجموعه ای حوادث در منطقه، به خصوص در خلیج فارس، از اوایل می رخ داده که در ماه های بعد بر شدت تنش ها هم افزوده است. 12 می، 4 نفت کش در بندر فجیره امارات با مین های دریایی منفجر شد. در 14 می، پهپادهای حوثی ها، دو خط لوله منتهی به خط لوله بزرگ شرق به غرب عربستان را هدف قرار دادند. یک راکت در 19 می نزدیک سفارت امریکا به زمین نشست و 4 خدمتکار امریکایی زخمی شدند. در 13 ژوئن دو نفت کش در دریای عمان هدف قرار گرفتند و آسیب دیدند. در 20 ژوئن ایران یک پهپاد امریکایی را زد. در 18 جولای امریکا مدعی شد یک پهپاد ایرانی را زده. در 17 آگوست بیش از 10 پهپاد حوثی صدمات جزئی به تاسیسات گازی الشیبه وارد کردند؛ در 14 سپتامبر هم تاسیسات نفتی آرامکو در البقیق و الرخیص هدف حمله با موشک کروز و پهپاد قرار گرفت و به شدت آسیب دید. هنوز عامل حمله مشخص نیست ولی امریکا، عربستان و تروئیکای اروپا آن را یک عملیات ایرانی خواندند.
پاسخ ایران در جبهه های هسته ای و منطقه ای، مرکز ذهنیت کارزار فشار حداکثری امریکا را زیر سوال برد. در حالیکه رویکرد دولت ترامپ بدون شک وارد آوردن ضربه اقتصادی شدید به ایران بوده، تهران با اتخاذ "حداکثر مقاومت" نشان داده که نه فرو می پاشد و نه تسلیم می شود. نتیجه این که جناح های مختلف ایرانی را با هم یک نظر کرده و به جای از بین بردن ظرفیت های ایران، اراده آن ها برای مقابله را بالا برده است.
رهبران تهران بنظر که قانع شده اند عدم پایبندی به تعهدات هسته ای در کنار تشدید تنش در منطقه بیشتر از پایبندی و خودداری که سال اول پس از خروج ترامپ از توافق انجام شد، جواب می دهد. آن ها اکنون می توانند به تلاش های میانجیگرانه فرانسه، تصمیم برخی طرف های منطقه ای نظیر امارات برای تنش زدایی دوجانبه و عدم واکنش تلافی جویانه ی امریکا و متحدانش استناد کنند.
در سطح داخلی هم این سیاست کارگر می افتد. با نزدیک شدن به انتخابات مجلس در ایران، تنش با غرب می تواند در تضعیف جبهه روحانی موثر واقع شود. روحانی دائم برای همکاری با غرب می کوشد و به دنبال کاهش تحریم ها به شکلی است که جایگاه سیاسی اش تقویت گردد.
اما برای ایران به خاطر پیش رفتن چه در میدان هسته ای و چه منطقه ای، احتمال قمار خطرناک بالاست. حادثه ای بزرگ که در آن نیروهای امریکایی زیادی کشته شوند، می تواند به تلافی واشنگتن بیانجامد. پیش از این در جریان حمله به البقیق دو طرف تا مرز درگیری نظامی پیش رفته بودند. ایران و اسرائیل همچنین روی لبه تیز درگیری هستند و اسرائیل میل بیشتری به اقدام نظامی یافته. نقض تعهدات برجامی می تواند هدف مرکزی عدم اشاعه را هم تحت تاثیر قرار دهد که در آن صورت شاید اروپایی ها گزینه های چندانی برای حفظ مکانیزم های کنترل اختلافات نداشته باشند. در آن صورت طبق متن توافق، ظرف 65 روز تحریم های سازمان ملل ضد ایران باز خواهد گشت. این می تواند به خروج ایران از نه تنها از برجام بلکه از معاهده NPT هم بشود.
یک توافق آتش بس که بتواند تنش ها را متوقف کند و به هر دو طرف اجازه دهد از لبه پرتگاه جنگ بازگردند، بهترین راه برای خطر سقوطی است که در پیش رو قرار گرفته. این نیازمند این است که رهبران ایران بپذیرند دولت ترامپ به دوره توافق و برداشتن تحریم ها به آن شکل باز نمی گردد و امریکا بفهمد که ایرانی ها حاضر نیستند بدون عوض مناسب، در سطح روسای جمهور مذاکره کنند. بی اعتمادی عمیق میان طرف ها به سختی قابل پر شدن است حتی در صورتی که میانجی مشغول باشد. در سایه تلاش های ماکرون برای فراهم کردن دیدار رئیس جمهور روحانی با ترامپ در حاشیه اجلاس عمومی سازمان ملل، رهبر ایران، اظهار داشته: «رئیس جمهور فرانسه که می گوید با ملاقات دو طرف همه مشکلات میان آن ها حل خواهد شد، یا ساده لوح است یا همدست امریکا».
بخشی از ابتکار فرانسه شامل بسته های کمک مالی توسط تروئیکای اروپایی (و از آن مهم تر با همراهی امریکا) در عوض بازگشت کامل ایران به برجام و توقف اقدامات تنش آفرین مستقیم یا غیرمستقیم بود. این بهترین نقشه راه موجود است. رئیس جمهور روحانی از بازگشت به وضعیت 1 ژانویه 2017 سخن گفته. شاید رویکرد واقع بینانه تر وضعیت 1 ژانویه 2019 باشد. وقتی تهران می توانست ضمن پایبندی کامل به برجام، روزانه 1 میلیون بشکه صادر کند. در همین موقع شایعاتی در رابطه با تبادل زندانیان به گوش می رسد. این تبادل اگر صورت بگیرد می تواند گشایشی در ارتباط و کانال های ارتباطی میان دو طرف ایجاد کند.
*مطالب منتشر شده از اندیشکده های خارجی، صرفا جهت آگاهی مخاطبان گرامی منتشر می شود و این به معنای تائید این محتوا توسط سایت راهبرد معاصر نمی باشد.