امکان سنجی اعمال مکانیزم ماشه از منظر حقوق بین‌الملل

به گزارش راهبرد معاصر؛ پس‌ازآنکه اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد در جلسه‌ای که عصر جمعه ۱۴ اوت ۲۰۲۰ برگزار شد، به قطعنامه تهیه‌شده از سوی آمریکا برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران رأی ندادند، دونالد ترامپ رئیس‌جمهور این کشور از تصمیمش برای فعال کردن "مکانیزم ماشه" در روزهای آینده خبر داد. مکانیزم ماشه، بندی از برجام است که بر اساس آن، بازگشت تمام تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران ممکن می‌شود.

براین اساس یادداشت پیش رو با اشاره به چگونگی فعال‌سازی مکانیزم ماشه و بررسی حقوقی طرح ادعای آمریکایی‌ها در استفاده از این مکانیزم، به این سؤال مهم که آیا آمریکا می‌تواند مکانیزم ماشه را فعال نماید، پاسخ می‌دهد.

روند فعال‌سازی مکانیزم ماشه به چه صورت است؟

به‌طورکلی دو راه برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران وجود دارد، یکی از طریق شورای حکام آژانس و راه دیگر بر اساس سازوکار حل اختلافات دربندهای ۳۶ و ۳۷ توافقنامه برجام است.

در طریق شورای حکام، اگر بازرسان آژانس گزارش دهند که یکی از اعضای برجام برای نمونه ایران، برخی از مفاد برجام را رعایت نمی‌کند، موضوع از طریق مدیرکل آژانس به اطلاع شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌رسد و درصورتی‌که شورای حکام نیز موضوع را تهدید جدی و فوری ارزیابی کند، موضوع به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع می‌شود.

طبق توافقنامه برجام و وفق ماده 36 آن نیز، اگر یکی از طرف‌های حاضر در برجام، ایران را به عدم پایبندی به توافقنامه و نقض آن متهم کند روند فعال‌سازی مکانیزم آغاز می‌گردد. با آغاز این روند، موضوع به کمیسیون مشترک برجام در سطح مدیران ارشد سیاسی و در مرحله بعد موضوع می‌تواند به سطح وزیران ارجاع داده ‌شود. کمیسیون در سطح وزرا نیز می‌تواند با اجماع تمدید شود و برای این منظور نیز محدودیت زمانی در نظر گرفته نشده است. در این میان برای اینکه موضوع نقض مطرح شود، اعلام نظر رسمی و مستندات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که همواره در حال بازدید و بازرسی در ایران است و استناد اعضای برجام به تخلفات ایران در کمیسیون مربوط به حل اختلافات برجام، ضرورت دارد.

در ادامه در صورت عدم حل اختلاف در کمیسیون مشترک برجام، موضوع به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده خواهد شد و درصورتی‌که این نهاد ایران را به نقض برجام محکوم کند، مکانیزم ماشه فعال می‌گردد و تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران پیش از توافقنامه برجام، وفق بند 11 قطعنامه 2231 شورای امنیت که ذیل ماده 41 منشور قرار دارد، بازمی‌گردد.

در این میان نکته اینجاست که در کمیسیون حل‌وفصل اختلافات برجام، دولت و نماینده‌ای از آمریکا حضور ندارد، چراکه پیش‌تر با تصمیم رسمی خروج آمریکا از برجام توسط ترامپ، این کشور عضویت خود را در کمیسیون مزبور ازدست‌داده است.

ادعای آمریکایی‌ها در استفاده از مکانیزم ماشه

خروج آمریکایی از توافقنامه برجام با توجه به رفتاری که در دو سال اخیر نسبت به این توافقنامه بین‌المللی در پیش‌گرفته‌اند و در مغایرت آشکار با بندهای این پیمان بین‌المللی بوده، مسجل است. بر این اساس آمریکایی‌ها تنها درصدد هستند به استناد قطعنامه 2231 بتوانند از مکانیزم ماشه علیه ایران برای بازگرداندن تحریم‌ها استفاده کنند. قطعنامه‌ای که به‌منظور تحکیم پایه‌های عملی و ضمانت اجرایی توافق برجام بوده و شورای امنیت سازمان ملل متحد طی جلسه 7488 خود، این قطعنامه را در تاریخ 29 تیرماه 1394 (20 جولای 2015) به تصویب رساند و متن توافقنامه برجام را نیز در پیوست یکم آن قطعنامه درج نموده است که در آن از کشورهای امضاکننده برجام درخواست شده تا در اجرای تعهدات خود، کوشا باشند.

بر این اساس آمریکایی‌ها در تفسیر جدیدی از قطعنامه 2231، مدعی گردیده‌اند که امکان استفاده از مکانیزم ماشه برای دولت ترامپ با توجه به ماهیت قطعنامه وجود دارد و این حق منوط به حضور آمریکا در توافقنامه برجام نیست.

درواقع کارشناسان وزارت خارجه دولت ترامپ مدعی هستند که شورای امنیت راه‌اندازی مکانیزم ماشه را به وضعیت عضویت کشورها در توافقنامه برجام مشروط نکرده است و قطعنامه 2231 نیز مستقل از توافق هسته‌ای بوده و براین اساس آمریکا مطابق با پاراگراف‌های 10.11.12 قطعنامه 2231 شورای امنیت، حق بازگرداندن تحریم‌ها و استفاده از مکانیزم ماشه را به‌طور مستقل از توافقنامه برجام، دارد.

ردّ حقوقی ادعای آمریکا، به استناد برجام و قطعنامه 2231

 تصمیم دولت آمریکا در تمدید تحریم‌های ایران برخلاف بند‌ ٢٥ توافقنامه برجام، ایجاد تداخل این کشور در بهره‌مندی ایران از لغو تحریم‌ها برخلاف بند ٢٦ توافقنامه و تدوین سیاست‌هایی باهدف خاص جهت تأثیرگذاری منفی در عادی‌سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران برخلاف بند ٢٩ برجام، شناخته می‌شود که جمیع این رفتارها به‌خودی‌خود، علاوه بر نقض سند بین‌المللی برجام، (چه آن را معاهده بدانیم، چه ندانیم)، نقض قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل نیز است.

درواقع آمریکا با خروج خود از توافقنامه برجام و اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران، علاوه بر اینکه تخلف آشکاری از تعهدات خود در برجام انجام داده، قطعنامه 2231 شورای امنیت که اساس صدور آن برجام بوده است را به‌صورت عینی و ملموس نقض کرده است.

لذا می‌توان گفت که دلایل آمریکا با محوریت ادعای عضویت در برجام به استناد قطعنامه 2231 و عدم امکان خروج این کشور از برجام، فاقد هرگونه منطق حقوقی و بین‌المللی است، چراکه برمبنای حقوق بین‌الملل و حقوق قراردادها، کشوری نمی‌تواند تنها یک‌بخشی از یک قرارداد و یا قطعنامه را انتخاب کرده و هر وقت اراده کردند، مجدد وارد قرارداد شده و بخش مطلوب و موردنظر خود را اجرا کنند.

بنابراین برجام به دلیل ضمیمه شدن به یک قطعنامه، برای آمریکا لازم‌الاجرا بوده است اما دولت این کشور تعهدات پذیرفته را انجام نداده و از برجام خارج و بالطبع با خروج از آن، قطعنامه 2231 شورای امنیت را نیز نقض نموده است

جمع‌بندی

تصمیم رسمی خروج آمریکا از برجام، توسط رئیس‌جمهور این کشور و اعاده تحریم‌های یک‌جانبه و عدم شرکت آمریکا در جلسات کمیسیون مشترک، خروج این کشور را از توافقنامه مسجل کرده است، لذا دلایل حقوقی آمریکا با محوریت ادعای عضویت در برجام با استناد به قطعنامه 2231 و عدم امکان خروج این کشور از برجام، فاقد هرگونه منطق حقوقی و بین‌المللی است.

درواقع بیانیه رسمی ترامپ مبنی بر خروج کشورش از برجام در 18 می 2018 و رفتارهای تحریمی دوساله گذشته علیه ایران، مؤید این است که دولت ترامپ دیگر شرکت‌کننده در برجام نیست و براین اساس هیچ مبنای حقوقی در خصوص این‌که ایالات‌متحده هنوز جزئی از برجام است و می‌تواند به استناد آن، از روند مکانیزم ماشه برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران استفاده کند، وجود ندارد.

بااین‌حال، دولتمردان آمریکایی که دلایل حقوقی مقبولی را در استفاده از مکانیزم ماشه و بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران ندارند، ممکن است که بتوانند با سوءاستفاده از موقعیت و حق وتوی خود در شورای امنیت و استفاده از حیله‌های نامشروع و البته غیر مقبول در میان اعضای شورای امنیت، مکانیزم ماشه را علیه ایران فعال نمایند.