روایتی از اختلاف تاریخی برسر محل دفن حضرت‌ زینب(س)

به گزارش گروه فضای مجازی راهبرد معاصر، 15 رجب مصادف با سالروز وفات حضت زینب کبری(س)، پیام‌آور کربلا است؛ پیام‌آوری که داغ برادر را بعد از یک سال نتوانست تحمل کند و در سن 57 سالگی و با کوهی از رنج و مصیبت‌های اسارت به دیدار محبوب خود شتافت. یکی از موضوعاتی که در تاریخ بسیار محل بحث بوده، درباره محل دفن ایشان است. در این خصوص چهار دیدگاه تاریخی وجود دارد ولی به طو کلی سرزمین شام از اولویت و منطق بیشتری نسبت به سایر شهرهای مطرح‌شده برخوردار است.

پشیمانی ظاهری یزید، فرصت تاریخی برای بیان مصیبت کربلا

بعد از واقعه کربلا و روشنگری‌های حضرت زین‌العابدین(ع) و عمه بزرگوارشان حضرت زینب(س)، یزید با مشاهده واکنش‌های عمومی و برای تبرئه خود، در صدد دل‌جویی از خاندان پیغمبر(ص) برآمد تا به این‌ وسیله احساسات مردم مسلمان شام که سخت بر ضدّ او تحریک شده بود را آرام کند، لذا پیشنهاد کرد که اسرای کربلا با کمال عزت و احترام در شام بمانند و یا به‌ شهر خود یعنی مدینه باز گردند.

حضرت زینب(س) می‌دانست که این پیشنهاد جز از روی ناچاری و ترس از عکس‌العمل مردم شام صورت نگرفته و هدفی جز عوام‌فریبی ندارد، از فرصت استفاده کرده و به او گفتند: «نخست ما را آزاد بگذار تا برای کشتگان خود عزاداری کنیم، چون از روز شهادت عزیزانمان، نگذاشته‌اند برای آنها گریه کنیم و اشک بریزیم». یزید نیز به ناچار محلی در اختیار اهل‌بیت پیغمبر(ص) گذاشت و مراسم عزاداری امام حسین(ع) در کنار قصر یزید بر پا شد و مرثیه‌خوان مجلس نیز بیشتر حضرت زینب کبری (س) بود. در تاریخ نقل است که با تشکیل جلسات مرثیه‌خوانی زنان شامی و دیگران دسته‌دسته برای عرض تسلیت به خاندان رسالت به خانه مزبور می‌آمدند و دختر امیرالمؤمنین (س) نیز جزئیات مصایب کربلا را در قالب نثر و نظم برای زنان شامی تشریح می‌کرد. کار مجلس عزاداری تا آنجا بالا گرفت که حتی زنان آل ابوسفیان از جمله هند همسر یزید (در خرابه) به پیشواز اهل بیت (ع) رفتند و دست و پای دختران رسول خدا (ص) را بوسیده و گریه و زاری می‌کردند.

نقل است که با ادامه این وضعیت حکومت یزید مجبور شد خاندان رسالت را به مدینه فرستاده تا شرایط شام آرام گیرد. اما بعد از ورود کاروان اسرا به مدینه نیز جو عمومی شهر علیه حکومت تغییر کرده و فردی به نام «عمرو بن سعید اشرق»، حاکم مدینه به دستور یزید حضرت زینب(س) را در روزهای پایانی ذی‌الحجه سال ۶۱ هجری به همراه با فاطمه و سکینه، دختران امام حسین(ع) بار دیگر به شام فرستاد.

براساس منابع تاریخی، حضرت زینب کبری(س) پس از گذشت حدود ۱۸ ماه بعد از شهادت امام حسین (ع)، در دمشق شام چشم از جهان فرو بست. در کتاب «بحر المصائب» نوشته شده که حضرت زینب(س) بعد از واقعه کربلا و رنج شام و محنت ایام، چندان گریست که قدش خمیده شده و گیسوانش سفید گردید و زندگی‌ای سراسر حزن و‌ اندوه داشت تا به سرای دیگر رخت بربست.

علت اصلی فوت حضرت زینب(س) چه بود؟

علت اصلی وفات‌ ام‌المصائب حضرت زینب(س) کاملا مشخص نیست و در این‌باره گمانه‌های مختلفی وجود دارد. برخی منابع از مریضی حضرت نوشته‌اند حضرت مریض شد و برخی دیگر به مسموم شدن ایشان توسط عوامل یزید مسموم شد اشاره کرده‌اند که این احتمال هم دور نیست چون حضرت زینب همه وقایع کربلا را دیده و وجود او یادآور مصائب کربلا و یادآور فجایع حکومت یزید است و یزید نمی‌تواند او را تحمل کند.

چرایی بازگشت دوباره حضرت زینب(س) به شام

علیرغم عظمت شخصیت حضرت زینب(س) اما منابع تاریخی به چرایی بازگشت دوباره ایشان به سرزمین شام اشاره‌ای نکرده‌اند، البته این امر زیاد هم عجیب نیست؛ چرا که تاریخ در بیشتر اوقات، اسیر دست‌های گنه‌کار، قلم‌های مزدور و حکومت‌های ظالم بوده است. به طور مثال درباره زندگی حضرت زینب (س) تا قرن نهم هجری هیچ کتاب مستقلی نوشته نشده است یا اگر تالیف شده است، جایش در فهرست‌ها خالی است. اولین کتاب مستقلی که در این زمینه تالیف شده کتاب حافظ عبدالرحمن سخاوی (م ۹۰۲ ه.ق) و بعد از آن کتاب ابن طولون دمشقی (م ۹۵۲ ه.ق) است. وی معتقد است که در مدینه، قحطی و گرانی رخ داد، از این‌رو عبدالله بن جعفر، به مزرعه‌اش در «راویه»، منطقه فعلی زینبیه دمشق سفر کرد و حضرت زینب (عس) در آنجا مریض شده و درگذشت و در همان روستا نیز به خاک سپرده شد.

سه دیدگاه درباره محل دفن حضرت زینب(س)

به طور کلی باید اشاره کرد که در منابع تاریخی به سه شهر مدینه منوره، قاهره مصر و غوطه دمشق به عنوان محل دفن حضرت زینب(س) اشاره شده است.

• مدینه منوره، بقیع

برخی گفته‌اند که مرقد حضرت زینب کبری (س) در شهر مدینه، در قبرستان بقیع است، البته بدون تعیین محل دقیق آن و ثبت مشخصات لازم. در کتاب «ناسخ التواریخ» و برخی منابع معاصر دیگر روایاتی آمده که می‌گوید: «ام‌کلثوم چهار ماه پس از ورود اهل بیت (علیه‌السّلام) به مدینه از دنیا رفت...». بنابر روایت و اخبار مشابه آن، حضرت زینب (س) تا پایان عمر در مدینه ماند و سرانجام در همان شهر درگذشت.

• مصر، زینبیه

برخی بر این عقیده هستند که حضرت زینب کبری (س) در مصر مدفون است. مهم‌ترین کتابی که مرقد حضرت را در مصر دانسته و دیگران به آن اعتماد کرده‌اند، رساله کوچکی به نام «اخبار الزینبات» نوشته عُبیدلی نسابه (۲۷۷- ۲۱۴) است. در این اثر زنان صحابی و زنان اهل بیت (علیه‌السّلام) که نامشان «زینب» است، معرفی شده‌اند. این رساله قدیمی‌ترین منبعی است که مصر را مکان دفن حضرت ذکر کرده است. «اخبار الزینبیات» رساله کوچکی است که حسن قاسم مصری در بلاد شام به آن دست یافته و با اضافات بسیار، آن را ضمیمه کتاب «سیده زینب» کرده و در سال ١٣٣٣ قمری چاپ کرده است.

علاوه بر روایات «اخبار الزینبیات»، مهم‌ترین دلیل دیگر معتقدان به دفن حضرت زینب(س) در مصر حکایات صوفیان است که زینبیه قاهره را از آن حضرت زینب (س) می‌دانند. منابعی که متعلق به صوفیه است، مستندات خود را تنها به کشف و شهود مرشد و پیر صوفیه، شیخ علی مجذوب ارجاع می‌دهد؛ همان شخصی که صوفیه در مورد وی ادعا می‌کند که او، قادر به خواندن و نوشتن نبوده است. همچنین بر این باورند که محل کشف و شهود وی، کتاب یا لوحی است که محفوظ از محو و اثبات است، در نتیجه هرگاه شیخ سخنی می‌گفت، حتماً در همان صفحه‌ای که گفته بود، قرار می‌گرفت.

• شام، غوطه دمشق

بسیاری از مورخان و عالمان با توجه به دلایل فراوانی که دارند، معتقدند مرقد مطهر زینب کبری (س) در سمت جنوب شرقی دمشق، پایتخت کشور سوریه و در هفت کیلومتری آن، در روستای «راویه» و در منطقه «غوطه» دمشق واقع شده است. بنابر اخبار این مزار، در قرن دوم هجری زیارت می‌شده است. بانو نفیسه، همسر اسحاق مؤتمن، فرزند امام جعفر صادق (ع)، آن‌را زیارت کرده است.

دانشمندان بسیاری از شیعه و سنی تصریح کرده‌اند، کسی که در روستای راویه دفن است، زینب کبری(س) است. ابوبکر موصلی که در قرن هشتم هجری می‌زیسته، در کتابش به نام «فتوح الرحمن» گفته است: «خانم زینب کبری (س) بعد از مصیبت برادرش وفات یافت و در روستایی از اطراف دمشق که به آن راویه می‌گویند، دفن گردید. من با گروهی از دوستانم قبر ایشان را زیارت کردیم».

بسیاری از مورخان و عالمان با توجه به دلایل فراوانی، معتقدند مرقد مطهر زینب کبری (س) در روستای «راویه» شام و در منطقه «غوطه» دمشق است. این دلائل به‌طور اجمال عبارتند از: قدمت و شهرت تاریخی مرقد، پیدا شدن کتیبه قدیمی، زیارت سیده نفیسه در سال ١٩٣ هجری، تصریح بیشتر نویسندگان و گردشگران، متن وقف‌نامه «سید حسین موسوی» در سال ۷۶۸ هجری و تایید قاضیان هفت‌گانه شامی و گزارش کرامات بی‌شمار این دیدگاه را تقویت کرده و به قطعیت نزدیک می‌سازد.

فضیلت زیارت حضرت زینب(س)

پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره فضیلت زیارت قبور فرزندان امام علی (علیه‌السّلام) فرمودند: «‌ای اباالحسن! حقیقتاً خداوند متعال قبر تو و فرزندان تو را همچون منزلگاهی از منزلگاه‌های بهشتی و سرایی از سراهای آن قرار داده است. به درستی که خداوند، قلب‌های بندگان شریف و برگزیده‌اش را مشتاق شما گردانیده و در راه محبت و دوستی شما، آزار و تحقیر (دشمنانتان) را تحمل می‌کند، در نتیجه قبرهای شما را آباد نموده و به خاطر نزدیکی به خداوند و دوستی‌شان با فرستاده‌اش، آنها را بسیار زیارت می‌کنند. ‌ای علی! آنان از افراد برگزیده و خاصی هستند که مشمول شفاعت من خواهند شد و بر حوض (کوثر) من وارد می‌شوند و در فردای قیامت در بهشت جزء زیارت‌کنندگان من خواهند گردید. ‌ای علی! کسی که قبرهای شما را آباد کند و از آنها محافظت نماید، گویی که سلیمان بن داوود (علیه‌السّلام) را در ساختن بیت‌المقدس یاری نموده و کسی که قبرهای شما را زیارت کند، این زیارت برای او برابر ثواب هفتاد حج مستحب، بعد از انجام حج واجب است».

سوگواری مجازی برای پیام‌آور کربلا

با شیوع بیماری کرونا امسال شاهد بودیم که بسیاری از عاشقان اهل‌بیت(ع) سوگواری ایام وفات حضرت زینب(س) را در فضای مجازی برگزار کردند. پایش فضای توییترفارسی نشان می‌دهد، کاربران این بستر از شبکه‌‎های اجتماعی  از شب گذشته تا کنون با انتشار تصاویر و دلنوشته‌هایی در وصف حضرت زینب(س) بیش از 24 هزار توییتر و ریتوییت را با کلیدواژه های (#زینب، #یا_زینب_الکبری،#شهادت_حضرت_زینب zeynab#، #يازينب و ...) در صفحات خود به اشتراک گذاشتند، محتوای منتشر شده تاکنون توانسته در کمتر از 24 ساعت  146 هزار پسند را از آن خود کند. هم اکنون نیز این کلیدواژه‌ها با بسامد بالا توسط کاربران ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ابر موجودیت واژگان مورد استفاده کاربران توییتر فارسی با موضوعیت وفات حضرت زینب(س)

در ادامه برخی از محبوب‌‍‌ترین محتوای منتشر شده در فضای مجازی را مرور می‌کنیم: