پیامدهای بحران اوکراین بر امنیت غذایی اروپا

به گزارش راهبرد معاصر؛ با حمله روسیه به اوکراین و جنگی که بیش از دو ماه در این کشور در جریان است، بسیاری از قطعیت‌های نظم جهانی که بر پایه دوره پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ استوار بود، متزلزل شده است که یکی از عدم قطعیت‌های جدید، پیرامون زنجیره تامین جهانی مواد خام و کالا مرتبط می‌شود. باید توجه داشت که روسیه و اوکراین ۱۲ درصد از نیازهای کالری جهان قبل از جنگ را پوشش می‌دادند و از صادرکنندگان پیشرو گندم، جو، تخمه آفتابگردان و پتاسیم بودند.

البته پیش از تهاجم روسیه به اوکراین، تجارت جهانی محصولات کشاورزی و غذایی به دلیل قیمت‌های بی‌سابقه از شرایط مناسبی برخوردار نبود. در این میان؛ افزایش هزینه‌های انرژی مرتبط با تنش‌های دیپلماتیک بین بزرگترین تولیدکنندگان نفت و گاز جهان با سایر کشورهای، بحران‌های لجستیکی مرتبط با عملکرد زنجیره‌های تولید و تأخیرهای ناشی از سیاست‌های مبارزه با کووید 19 و تحولات شدید آب و هوایی که به‌طور فزاینده‌ای تکرار می‌شوند و دوره‌های طولانی خشکسالی در برزیل، آرژانتین و شرق آفریقا همراه با سیل‌های گسترده در چین، بیشترین تاثیر را داشت.

 اما جنگ اوکراین تنش‌های موجود را تشدید و حتی تنش‌های جدیدی را به موازات آن ایجاد کرد و تعداد زیادی از مزارع غلات به میدان جنگ تبدیل شدند. پیشروی نیروهای روسیه به سمت جنوب شرق اوکراین تأثیر مستقیمی بر امنیت غذایی جهان دارد. اشغال شهرهای بندری ماریوپل، خرسون و بردیانسک - همراه با الحاق کریمه به روسیه در سال ۲۰۱۴ - سناریویی را ایجاد کرد مبنی بر اینکه روسیه به دنبال حذف کامل دسترسی اوکراین به دریای سیاه است.

محاصره بنادر اوکراین به معنای عدم امکان ادامه صادرات محصولات کشاورزی و غذایی از طریق دریا است، در عین حال به معنای دستیابی به تسلط شبه انحصاری روسیه بر کنترل جریان‌های تجاری این محصولات است که از نقاط با اهمیت استراتژیک عبور می‌کنند.

در همین حال، در روسیه و بلاروس که مجموعاً ۲۰ درصد از صادرات جهانی کود را تشکیل می دهند، حجم تجارت از زمان شروع جنگ به شدت کاهش یافته است. از یک سو، تعداد زیادی از کشورهای غربی تحریم‌های شدیدی را علیه این دو کشور اعمال کرده‌اند و از سوی دیگر، روسیه با ممانعت از صادرات تخمه آفتابگردان، با اعمال حداکثر سهمیه‌های سفت و سخت بر صادرات آن و با تهدید به توقف کامل صادرات، استفاده فزاینده ژئوپلیتیکی از ترس‌ مربوط به آینده امنیت غذایی جهانی را تشدید کرده است. روسیه همچنین کنترل غیرمستقیم بیشتری بر تجارت کودهای شیمیایی به دلیل مصرف انرژی زیاد گاز طبیعی را اعمال می‌کند.

بنابراین محاسبه می‌شود که کاهش همزمان عرضه جهانی غلات به دلیل مناقشه، محدودیت‌های صادرات کود و افزایش قیمت‌ گاز صادراتی؛ یک بحران جهانی ایجاد کرده است که می‌تواند منجر به کاهش تا ۱۰ درصدی حجم صادرات مواد غذایی در مقیاس جهانی شود. از همین روی تاثیر آن را می توان در دو منطقه اتحادیه اروپا و مناطق دیگر بررسی کرد.

اثرات نامتقارن بحران موادغذایی

همانند پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مرتبط با همه‌گیری کووید-۱۹، جنگ در اوکراین نیز اثرات نامتقارن بر کشورهای مختلف متاثر از تلاطم‌هایی که زنجیره‌های عرضه محصولات کشاورزی و مواد غذایی جهانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، ایجاد می‌کند. برای مثال در کوتاه مدت و میان مدت خطری در دسترس بودن مواد غذایی در اروپا ایجاد نمی‌کند اما افزایش تصاعدی قیمت انرژی و آفت کش‌ها و کودها خطری جدی برای مصرف کنندگان و کشاورزان با درآمد پایین را ایجاد می‌کند.

در زمینه تجارت جهانی، عامل اصلی برای حل بحران‌های مربوط به افزایش قیمت مواد غذایی معمولاً بازار است؛ کشاورزان تولید را افزایش می‌دهند تا به دنبال سود بیشتر باشند و نتیجه آن کاهش قیمت‌ها به دلیل افزایش عرضه است. با این حال، دو عامل اصلی امکان افزایش تولید توسط کشاورزان اروپایی را پیچیده می‌کند: کمبود و هزینه کود.

برخلاف اروپا، خطرات امنیت غذایی میلیون‌ها نفر در ده‌ها کشور در حال توسعه آفریقا و خاورمیانه را به صورت جدی تهدید می‌کند. بیشترین خطر برای کشورهایی مانند اردن، یمن، لبنان، لیبی و مصر است که برای تامین نیازهای غلات خود کاملاً به واردات وابسته هستند و قبل از جنگ سهم بیشتری را از روسیه و اوکراین وارد می‌کردند، موضوعی که «طوفان» نامیده می‌شود . سایر کشورها مانند سومالی، کنگو، سودان، اتیوپی، اریتره و بوروندی از نظر تئوری وابستگی کمتری به واردات از کشورهای درگیر در مناقشه اروپایی دارند، اما به دلیل ضعف‌های اجتماعی-اقتصادی پیشین امکان کمی برای انطباق با افزایش قیمت‌ها و تنوع بخشیدن به عرضه خود از طریق کانال‌ها و تامین‌کنندگان گران‌تر دارند.

شرایط موجود با این واقعیت تشدید می‌شود که برنامه جهانی غذا، دفتر سازمان ملل که مسئول توزیع کمک‌های غذایی بشردوستانه است، یک بحران مضاعف را تجربه می‌کند؛ از یک سو، افزایش قیمت‌ها منجر به کاهش شدید جیره غذایی مردم نیازمند در سراسر جهان شده و از سوی دیگر، این واقعیت که بزرگترین اهداکننده گندم جهان به WPF اوکراین بود، که حالا درگیر جنگ بوده و عرضه آن کاهش یافته است. از همین روی، دیوید بیزلی - مدیر اجرایی جدید برنامه جهانی غذا- می‌گوید که «ما چاره‌ای نداریم جز اینکه غذا را از گرسنگان بگیریم و به کسانی که از گرسنگی می‌میرند بدهیم.»

 براساس تجربه تاریخی، سرخوردگی اجتماعی مرتبط با افزایش قیمت مواد غذایی به دوره‌ای از بی‌ثباتی سیاسی جدی می‌انجامد. برای نمونه اعتراضات کشورهای عربی در دهه گذشته علیه افزایش قیمت انرژی و مواد غذایی آغاز شد که یک مورد قابل توجه است. یا اخیرا در قزاقستان، با حداقل ۲۲۵ قربانی توسط دولت مرکزی و با حمایت نیروهای ویژه روسیه سرکوب شد.

با این حال، اگر به جغرافیای رای گیری به قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل  علیه روسیه واکاوی شود، در بین ۴۰ کشوری که رای مثبت نداده‌اند، بیشتر کشورهایی هستند که حداکثر تاثیر منفی را از افزایش قیمت‌ها می‌بینند. به عبارت دیگر، این کشورها به دنبال ارسال سیگنالی علیه تحریم‌های احتمالی علیه روسیه بودند چون تحریم ها را تهدیدی بر امنیت غذایی کشورهای ثالث درگیری ارزیابی می‌کنند. البته بعدا، اتحادیه اروپا بسته کمکی ۵۵۴ میلیونی را به کشورهای آفریقایی برای کاهش بحران انسانی و سرمایه گذاری در پایداری سیستم‌های کشاورزی و غذایی محلی، از جمله افزایش بهره‌وری کشاورزی منطقه تصویب کرد.

با این وجود و براساس تجربه مربوط به اتفاقات توزیع واکسن‌های کرونا به کشورهای در حال توسعه توسط کشورهای اروپایی در طول همه گیری، دریافت کنندگان کمک‌های بشردوستانه اغلب احساسات متفاوتی در مورد اهداکنندگان دارند چون اکثرا کشورهای اروپایی به عدم صداقت در مدیریت این کمک‌ها متهم شدند و در بحبوحه همه‌گیری، بسیاری از کشورهای در حال توسعه به کشورهایی مانند روسیه و چین روی آوردند و رویکرد آنها شفاف‌تر و قابل اعتمادتر از رویکرد اروپایی در نظر گرفته شد.

در مجموع می‌توان اینگونه برداشت که تاثیرات غذایی جنگ اوکراین شاید در ظاهر تاثیر کمتری بر اتحادیه اروپا داشته باشد اما در نهایت نمی‌تواند از سرریز شدن مشکلات سایر کشورها در امان باشد. از همین روی، کمک‌های اتحادیه اروپا می‌تواند درک این واقعیت جامعه جهانی کنونی باشد که دیگر بحران‌های انسانی محدود به مرزهای مشخص نخواهد شد و مانند ناآرامی های سوریه، لیبی، سیلی از مهاجران و گرسنگان را روانه اروپا کند که خود درگیر بحران انرژی و افزایش بی‌سابقه قیمت‌هاست. بنابراین بروکسل سعی می‌کند با تعریف بسته های کمکی تاثیرات منفی بر امنیت غذایی در مناطق آسیب پذیر را به حداقل برساند.