پاسخ به ۳ پرسش مهم درباره گفتگوهای راهبردی آمریکا-عراق

به گزارش راهبرد معاصر؛ خروج نیروهای نظامی خارجی از عراق و به طور خاص «نیروهای نظامی آمریکا»، در ماه‌های اخیر از سوی برخی از گروه های سیاسی و نظامی شیعه از دولت جدید عراق مطرح بوده است. طبیعتا مطرح شدن موضوع خروج آمریکایی‌ها از عراق باعث نگرانی و نارضایتی واشنگتن شده است؛ چرا که آنها تمایلی به خالی کردن میدان به سود طرف های دیگر و قدرت گیری بیشتر گروه‌های نظامی شیعی در عراق را ندارند.

مذاکرات مرتبط با « گفتگوی راهبردی واشنگتن – بغداد»  قرار است ۱۰ ژوئن (۲۱ خردادماه جاری) آغاز شود؛ تاریخی که به نظر می‌آید از سوی آمریکایی‌ها بی‌دلیل انتخاب نشده، زیرا مصادف با روزی است که در آن موصل و سایر استان‌های سنی‌نشین عراق به دست گروه تروریستی داعش افتاد. آمریکایی‌ها احتمالاً قصد دارند با برگزاری مذاکرات در چنین روزی به‌طور ضمنی به عراقی‌ها گوشزد کنند آن‌ها هستند که زمام پرونده‌های امنیتی در این کشور را برعهده دارند و بغداد نمی‌تواند از خواسته‌های واشنگتن تمرد کند. این گزارش درصدد پاسخ  به 3 پرسش اصلی دراین باره است:

الف) چه عواملی زمینه های برقراری گفتگوی راهبردی آمریکا و عراق را تسریع بخشیده است؟

ب) ایالات متحده آمریکا در مذاکرات مربوط به گفتگوی راهبردی در مقابل دولت جدید عراق از چه ابزارهای فشار و چانه زنی برخوردار می باشد؟

ج)ایالات متحده آمریکا و دولت بغداد در مذاکرات گفتگوی راهبردی خواهان چه امتیازات و مطالباتی هستند؟

چشم انداز مناسبات واشنگتن - بغداد

مناسبات عراق و آمریکا فراز و فرودهای زیادی داشته است. عراق در دوره پس از جنگ جهانی دوم جز گروه کشورهای متحد غرب محسوب می شد. پیمان بغداد در سال 1955 با شرکت کشورهای ایران، عراق، ترکیه، پاکستان و بریتانیا به امضا رسید و آن ها را در مجموعه اتحادهایی قرار داد که آمریکا برای اجرای سیاست سد نفوذ و جلوگیری از خطر گسترش شوروی در اطراف این بلوک ایجاد کرده بود. در دهه 1980م به دلیل با وقوع انقلاب اسلامی در ایران و سپس حمله عراق به ایران ، روابط بغداد و واشنگتن رو به بهبودی گذاشت اما حمله عراق به کویت و واکنش واشنگتن به آن از یک سو و فروپاشی شوروی و پایان رقابت منطقه ای دو ابرقدرت موجب ایجاد ابزارهای کنترلی بین المللی برای مهار و محدودسازی عراق از سوی آمریکا شد.

دردهه 1990 عراق زیر تحریم های بین المللی و فشارهای نظامی آمریکا بود. تنش در روابط عراق و آمریکا با روی کار آمدن دولت بوش و وقوع حملات تروریستی 11 سپتامبر به شدت افزایش یافت و به بروز جنگ دوم خلیج فارس و سرنگونی دولت صدام در عراق و بروز جنگ چریکی و قومی در این کشور انجامید. پس از سقوط دولت صدام، آمریکا عملا برای چند سال حاکم این کشور بود و عراق کشوری تحت اشغال به حساب می آمد. آن ها حاکم نظامی بر این کشور تعیین کردند اما وضعیت عراق هر روز بدتر شد، خشونت ها افزایش یافت و نفرت از آمریکا فزونی گرفت.

آمریکا برای جلوگیری از این وضعیت تلاش کرد با برگزاری انتخابات و انتقال قدرت به عراقی ها از میزان خشونت ها بکاهد .با وجود برگزاری انتخابات و تصویب قانون اساسی در عراق، خشونت ها همچنان تا نوامبر 2007 ادامه پیدا کرد. سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا ( سیا) در سال 2006 نتیجه گیری کرد که مداخله آمریکا در عراق تروریسم و رادیکال اسلامی را در این کشور تقویت کرده است. آمریکا برای مقابله با چالش های عراق هزینه ی سنگینی را بر دوش این کشور تحمیل می کرد و با افزایش تلفات نیروهای آمریکایی سر و صدای مردم این کشور بلند شده بود، مجبور شد راهبرد نظامی – امنیتی خود را در عراق مورد بازبینی قرار دهد.

بر اساس راهبرد جدید، آمریکا برای مقابله با تهدیدات به دنبال افزایش نیروهای آمریکایی در عراق، افزایش و تقویت نیروهای عراقی در برقراری ثبات و آرامش، افزایش مشارکت نیروهای سنی در قدرت، فشار بر ایران و سوریه برای کاهش حمایت از گروه ها و جلوگیری از ورود نیروهای خارجی به عراق و تلاش برای مذاکره با کشورهای همسایه عراق بود.

روابط عراق با آمریکا در سال 2008 تغییرات اساسی به خود دید. بر اساس مصوبات شورای امنیت سازمان ملل، ماموریت نیروهای متحدین در عراق در پایان سال 2008 پایان گرفت. آن ها برای تداوم حضور خود در عراق به دنبال ترتیبات جدید دوجانبه با دولت عراق بودند. مقامات دو کشور عراق و آمریکا پس از گفتگوهای طولانی متن توافق نامه ای را تهیه کردند که به قرارداد امنیتی بین آمریکا و عراق معروف شد. این قرار داد چارچوب رسمی دو کشور برای تعیین مناسبات، موقعیت و شرایط روابط نظامی – امنیتی عراق و آمریکا در آینده بود.  توافق نامه امنیتی عراق و آمریکا ( SOFA) وضعیت نیروهای آمریکایی در عراق و برنامه عقب نشینی آن ها از این کشور را مشخص می کرد. این قرار داد در 30 ماده تهیه شده و در 16 نوامبر 2008 به تایید کابینه عراق و در 27 نوامبر به تصویب پارلمان این کشور رسیده بود. بر اساس این موافقت نامه ، نیروهای نظامی آمریکا از 30 ژوئن 2009 عقب نشینی از عراق را آغاز کنند و تا 30 ژوئن 2010 از همه شهرها و روستاهای عراقی خارج شوند. بر اساس این موافقت نامه نیروهای آمریکا باید تا 31 دسامبر 2011 به صورت کامل از عراق بیرون روند.

الف) چه عواملی زمینه های برقراری گفتگوی راهبردی آمریکا و عراق را تسریع بخشیده است؟

در طی چند سال گذشته ایالات متحده آمریکا به دلیل یک سری مجموعه اتفاقات و رویدادها مجبور شده تا حضور نیروهای نظامی خود را در عراق کاهش دهد. در بخش زیر مهم ترین عامل تسریع بخش تلاش آمریکا برای گفتگوی راهبردی با عراق را اشاره خواهیم کرد:

• پایان رسمی جنگ با گروه تروریستی داعش:

 با خروج نیروهای ایالات متحده آمریکا از عراق در سال 2011 در راستای دکترین موازنه گرایی فراسرزمینی باراک اوباما ( کاهش نیروی های آمریکا از خاورمیانه و انتقال به شرق آسیا) باعث ایجاد خلا قدرت در عراق شد که هریک از گروه های قومی و مذهبی عراق درصدد پر کردن آن بودند. بنابراین سیاست های فرقه ای در عرصه داخلی عراق زمینه و بستر مناسب را برای پذیرش گروه های سلفی اهل سنت را فراهم ساخت و همین امر منجر به ظهور گروه تروریستی داعش در استان های سنی نشین عراق شد. پس از تصرف گسترده استان های عراق توسط گروه تروریستی داعش؛ جمهوری اسلامی ایران در راستای سیاست دفاع از امنیت ملی همسایگان و مقابله با گروه های تروریستی با اجازه دولت عراق مسیر توسعه طلبی گروه داعش را مسدود کرد. البته ایالات متحده آمریکا همواره برای تامین منافع ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک خود در منطقه خاورمیانه نیازمند بهانه های لازم برای حضور در کشورهای منطقه است و مقابله با گروه تروریستی زمینه و بستر لازم را برای تشکیل یک ائتلاف بین المللی به رهبری آمریکا در مقابله با داعش در عراق را فراهم ساخت. اما اکنون پس از شکست کامل گروه تروریستی داعش دیگر هیچ گونه بهانه و توجیهی برای حضور نیروهای آمریکایی وجود ندارد.

• ترور سردار شهید قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه و شهید ابومهدی المهندس، نایب‌رئیس الحشد الشعبی:

تنش بین ایران و آمریکا از ۲۷ دسامبر ۲۰۱۹ و زمانی بالا گرفت که یک پیمانکار آمریکایی در حمله ی راکتی نیروهای کتائب حزب‌الله به یک پایگاه هوایی در شهر کرکوک کشته شد. دولت ایالات متحده در به بهانه تلافی این اقدام، چندین حمله به پایگاه‌های کتائب در عراق و سوریه انجام داد که گفته می‌شود ۲۵ نفر در این حمله‌ها شهید شدند. در پی افزایش تنش ها بین آمریکا و ایران، در ۳ ژانویه ۲۰۲۰ به دستور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا، هواپیمای بدون سرنشین آمریکا، خودروی حامل سردار قاسم سلیمانی، فرمانده وقت سپاه قدس و ابومهدی المهندیس نائب رئیس حشدالشعبی را مورد حمله موشکی قرار داد. متعاقب این رویداد ، جمهوری اسلامی ایران در یک اقدامی شجاعانه علیه پایگاه عین الاسد آمریکا در عراق که نیروهای آمریکایی در آن مستقر هستند حملات موشکی ترتیب داد که در طی این حادثه تصویر قدرت پوشالی آمریکا و اوج قدرت و توانمندی ایران در منطقه را به عرصه نمایش گذاشت. به دنبال این رویدادها، برخی گروهای سیاسی در داخل عراق، طرح خروج نیروهای آمریکا از عراق و در راستای تداوم آن، ایران، طرح خروج نیروهای آمریکایی از کل منطقه را کلید زدند.

ب) ایالات متحده آمریکا در مذاکرات مرتبط به گفتگوی راهبردی در مقابل دولت جدید عراق از چه ابزارهای فشار و چانه زنی برخوردار می باشد؟

الف) ایجاد هراس افکنی از ظهور مجدد داعش:

در یک ماه گذشته، حملات داعش به نیرو‌های امنیتی شدت گرفته و این گروه تروریستی از حالت تدافعی به حالت تهاجمی منتقل شده است. این امر، علاوه زیر سوال بردن درخواست برخی محافل عراق برای اخراج نیرو‌های آمریکایی از این کشور، می‌تواند به عاملی برای تداوم حضور این نیرو‌ها تبدیل شود. ممکن است آمریکا با استناد به حملات روزافزون داعش معاهده‌ای با دولت کاظمی در خصوص ابقای طولانی مدت این نیرو‌ها امضا کند. تسلیحات و تجهیزات آمریکایی ارتش عراق نیز دلیل دیگری برای امضای چنین معاهده‌ای است. آمریکا در قالب ائتلاف بین المللی ضدداعش، که حدودا هشت هزار نیرو در عراق دارد، به نیرو‌های عراقی آموزش می‌دهد.

طی ۵ ماه اخیر و با استعفای عادل عبدالمهدی و افزایش اعتراضات، آمریکایی‌ها از فضای آشفته عراق نهایت بهره را بردند و توانستند صدها تن از نیروهای خطرناک داعش را از پایگاه التنف سوریه به الانبار و موصل و صلاح الدین منتقل و سازماندهی کنند. هدف ایالات متحده آمریکا از این اقدام ارسال پیام به دولت عراق است که در صورت اصرار عراق بر خروج نیروهای این کشور ، از عناصر داعش برای ایجاد ناامنی در مناطق جنوب  استفاده می کند.

ب) عدم تمدید معافیت های واردات گاز

یکی دیگر از متغیرهای تاثیرگذار در فشار به عراق؛ مسئله تمدید یا عدم تمدید معافیت های واردات گاز عراق از ایران می باشد. ایالات متحده آمریکا پس از خروج از برجام و اعمال فشار حداکثری بالاترین و بیشترین تحریم های اقتصادی را علیه ایران تحمیل نموده است. اما به دلیل وابستگی شدید عراق به انرژی ایران به طور خاص برق ، ایالات متحده بارها به صورت دوره ای با معافیت موقت موافقت کرده است مشروط به این که عراق باید دنبال جایگزین باشد. بنابراین اگر دولت عراق بر خروج نیروهای آمریکا از عراق تاکید کند مطمئنا یکی از ابزارها می تواند برای تحت فشار قرار دادن مسئله عدم تمدید معافیت های تحریمی باشد زیرا این امر می تواند زمینه گسترش مشکلات اقتصادی و اعتراضات اجتماعی را فراهم سازد.

ج) همسویی آمریکا و الکاظمی بر تضعیف گروه حشدالشعبی

یکی از مسائل مهمی که کاظمی آن را دنبال می‌کند، «منحصر کردن سلاح در دست دولت» است. منظور از این عبارت، مقابله با گروه‌های شبه نظامی است که زیرنظر نهاد‌های رسمی عراق فعالیت نمی‌کنند. این گروه‌ها، مایه نگرانی آمریکا در عراق هستند و به انجام حملاتی علیه نیرو‌های آمریکایی متهم شده اند. گفتگوی استراتژیک عراق و آمریکا، پس از آن اعلام شد که حملات منتسب به این گروه‌ها تشدید شد. اکنون مقابله با چنین گروه هایی می تواند نقطه مشترک همکاری های ایالات متحده آمریکا و الکاظمی باشد.

ایالات متحده آمریکا و دولت بغداد در مذاکرات گفتگوی راهبردی خواهان چه امتیازات و مطالباتی هستند؟

الف) ایالات متحده آمریکا

1) نظامی: مقامات آمریکایی به‌دنبال فروش تسلیحات خود به کشوری هستند که سرشار از منابع نفتی و در عین حال با چالش امنیت و مقابله با گروههای تروریستی دست به گریبان است، لذا بازار خوبی برای انواع تسلیحات آمریکایی و خدمات پس از فروش آنها اعم از تأمین تجهیزات یدکی و اعزام مستشاران نظامی برای آموزش کار با این تسلیحات است.

2)اقتصادی: مقامات آمریکایی همه تلاش خود را اعم از تهدید و تطمیع به‌کار بسته‌اند تا شرکت‌های آمریکایی حضور چشمگیری در عراق داشته باشند که نمونه آن فعالیت شرکت‌های نفتی آمریکایی و نیز شرکت‌های خدماتی این کشور در عراق است.

3)سیاسی: همه تلاش واشنگتن برای مشروعیت بخشیدن به حضور خود در آینده عراق است که این توافقنامه می‌تواند راه را تا حد زیادی هموار سازد.

ب) عراق

1) نظامی : از بعد نظامی باید گفت که عراق به‌عنوان کشوری که چند دهه گرفتار تحریم‌های سخت بوده و پس از آن نیز جنگ با تروریسم به‌مدت یک دهه را تجربه کرده، نیازمند تأمین تسلیحاتی برای دفاع از خود و تجهیز ارتش است. دکترین نظامی بغداد در این حوزه استفاده از تجهیزات و امکانات کشورهای مختلف است تا به یک کشور خاص محدود و وابسته نباشند. آمریکا نیز در این بین به‌عنوان یکی از کشورهای صاحب تسلیحات مدنظر مقامات عراقی است.

2) اقتصادی: دولت الکاظمی با چالش‌هایی مانند ویروس کرونا، کاهش شدید قیمت جهانی نفت، فساد اداری، افزایش بی‌سابقه نرخ بیکاری و ناتوانی دولت در پرداخت حقوق کارمندان دولتی روبرو است که این عوامل باعث گسترش اعتراضات مردمی علیه دولت عراق شده است. البته در طی ماه های گذشته به دلیل شیوع کروناویروس از شکل گیری اعتراضات ممانعت به عمل آورده اما با بهبود وضعیت ناشی از کروناویروس می توان شاهد بازگشت مجدد معترضین در خیابان ها باشیم. بنابراین یکی از مسائل مهم برای دولت عراق می تواند افزایش همکاری های اقتصادی عراق با آمریکا باشد تا زمینه بهبود شرایط اقتصادی این کشور را فراهم سازد. از بعد اقتصادی نیز از آنجا که اکثر شرکتهای بزرگ نفتی آمریکایی هستند و اقتصاد عراق وابسته به نفت بوده، بغداد تمایل به استفاده از این شرکتها کنار سایر شرکتهای نفتی از جمله فرانسوی، چینی و روسی دارد.

3) سیاسی: راهبرد دولت جدید عراق همانند پیشینیان بر ایجاد موازنه بین ایران و ایالات متحده آمریکا می باشد. بنابراین دولت عراق درصدد است تا ضمن همکاری های نزدیک با ایران؛ بتواند مشارکت استراتژیک خود را با آمریکا افزایش دهد تا از این که عراق تحت سلطه یک کشور قرار بگیرد جلوگیری نماید. 

نتیجه گیری

نگاهی به کارنامه دو دهه گذشته آمریکا در عراق که اعم از نادیده گرفتن تعهدات خود در حفظ حاکمیت عراق و احترام به آن و همین‌طور عدم اجازه به کشورهای دیگر برای حضور رقابتی در بازار و بازسازی این کشور بوده است، نشان می‌دهد که در دوره کنونی، واشنگتن تنها به‌دنبال ادامه حضور خود در عراق به‌شکلی آبرومندانه و رسمی است تا بتواند اهداف منطقه‌ای خود در آینده را که تسلط بر عراق و اشراف به همسایه این کشور یعنی ایران است محقق کند، نکته‌ای که مقامات عراقی باید به آن توجه ویژه‌ای داشته باشند.